Wijze Vrouwen
In 1608 drukte Christoffel van Sichem een kort boekje van elf bladen in folio met een korte tekst over en afbeeldingen van de Sibillen: vrouwelijke orakels uit de oudheid, die de toekomst voorspelden. Dit boek is door Richard Lubbens, rector van de Latijnse School in Bergen op Zoom, uit het Latijn in het Nederlands vertaald. De originele versie van het boek, De Sibylis et carminibus sibyllinis, werd in 1567 geschreven in Venetië door Onufrio Panvinio. Onufrio was een Italiaans historicus met grote interesse in de oudheid. Hij heeft een lange lijst publicaties over het antieke Rome op zijn naam staan. 40 Jaar later was er in de Nederlanden genoeg interesse voor de klassieke oudheid om het werk te vertalen.
Het boek begint met een korte toelichting over de Sibillen en eindigt met fragmenten van teksten uit de oudheid waar de Sibillen in genoemd worden. Tussen deze stukken tekst in zit het belangrijkste deel van het boek dat bestaat uit 12 gravures van de Sibillen.
De volledige titel van het boek verraadt al veel over hoe men in de vroegmoderne tijd tegen de oudheid en de Sibillen aankeek: ‘Beschryvinghe ende heerelijcke afbeeldinghe der twaelf Sibyllen / de welcke voor langhe ende oude tijden ghepropheert hebben / van die toecomste / ende groot machtighste gheboorte onsers Salichmaecker Jesus Christus / waer by gheboecht sijn veel ghetuychnissen van oude auctoren / tot profijt ende vermaeckinge van liefhebbers der waerheyt ende gheschriften der Sibyllen.’ Dit boek is dus zoals de laatste zin duidelijk maakt bedoeld voor mensen die liefhebbers zijn van de Sibillen, maar er zat meer achter dan alleen vermaak en een interesse in de oudheid. Men gaf ook een christelijke lezing aan deze figuren uit de oudheid. Zo zouden de Sibillen de geboorte van Jezus hebben voorspeld. In de renaissance was het net als in de middeleeuwen vaak een gebruikelijke strategie om de oudheid een christelijke draai te geven.
In deze Nederlandse versie is er nog een tekst toegevoegd waarin prins Maurits wordt aangesproken. Deze tekst herhaalt nog eens dat de Sibillen ‘waersegginghen van den soone Godes’ deden. Hiermee kan de drukker verantwoorden dat hij afbeeldingen en teksten van heidenen drukt. In de oudheid zag men de Sibillen als spreekbuis van de god Apollo. Om problemen met de kerk te voorkomen, wringt men zich in de gekste bochten om een christelijke draai aan heidense cultuur te geven. Je kunt je afvragen of men dit daadwerkelijk geloofde, of een christelijk excuus zocht om de oudheid te behandelen.
Christoffel van Sichem was niet alleen de drukker, maar ook de ‘figuer en plaetsnyder’ van de twaalf afbeeldingen van de Sibillen in het boek. De familie Van Sichem was een bekende familie in het boekenvak. Christoffels vader, Cornelis Karelsz, was boekverkoper in Amsterdam en zijn zoon, Christoffel van Sichem II, zou later eveneens graveur worden.
Christoffel I werd in 1546 geboren in Amsterdam. Van 1569 tot 1597 woonde hij in Basel, waar hij voornamelijk bezig was met houtsneden, al was hij hier ook al werkzaam als drukker. Na nog in Straatsburg en Augsburg gewoond te hebben, keerde hij in 1598 terug naar Amsterdam. Daar zette hij zijn werkzaamheden als drukker voort. Er zijn slechts drie werken bekend waarvan hij de uitgever was.
Van dit boekje is hij echter zowel de uitgever als de graveur. In de paar andere uitgaven die van hem bekend zijn lijkt hij controversiële onderwerpen niet geschuwd te hebben. Niet alleen komen er heidense figuren voorbij, maar hij heeft ook een boekje uitgegeven met beschrijvingen en afbeeldingen van ‘de voorneemste hooft ketteren.’
De boekjes die hij uitgaf bestonden allemaal uit tekst gecombineerd met gravures. Bij het uitgeven van boeken had hij dus een voorkeur voor boeken met afbeeldingen, omdat dit natuurlijk binnen zijn eigen specialisatie viel. Verder is te zien dat alle drie de van hem bekende uitgaven uit de jaren 1607 en 1608 stammen. Blijkbaar heeft zijn carrière als uitgever niet lang geduurd en hield hij het daarna tot zijn dood in 1624 bij het maken van gravures, die in veel grotere getale zijn overgeleverd.
Onuphrius Panvinius. Beschryvinghe ende heerelijcke afbeeldinghe der twaelf Sibyllen. Amstelredam, C. van Sichem, 1608
H2(H1+p2) A-I2 (en 12 gegraveerde folia)
Literatuur
Malay, J. L., Prophecy and Sibylline Imagery in the Renaissance: Shakespeare’s Sibyls (New York 2010).
Wijnman, H.F., ‘De Van Sichem-puzzle. Een bijdrage tot de geschiedenis van de Nederlandsche grafische kunst’, Oud-Holland 46 (1929) 233-244.
ECARTICO. Linking cultural industries in the early modern Low Countries, ca. 1475 - ca. 1725. http://www.vondel.humanities.uva.nl/ecartico/persons/6808
http://picarta.nl/xslt/DB=3.11/XMLPRS=Y/PPN?PPN=840920113
http://picarta.nl/xslt/DB=3.11/SET=3/TTL=1/REL?PPN=075558998