Wat rood hoort te zijn: rubricatie in gedrukte boeken
Rode paragraaftekens en onderstrepingen, met de hand gedaan door de rubricator, 1489 (Bron: Münchener DigitalisierungsZentrum, Digitale Bibliothek)
De kleur rood heeft door de eeuwen heen vele dingen vertegenwoordigd, van levenskracht en het goddelijke tot liefde, lust en woede. Tot in de Middeleeuwen had de kleur een bevoorrechte plaats in de westerse wereld, maar vandaag de dag zou het niet vreemd zijn als de Nederlandse geest bij het horen van de kleur afdwaalt naar de woorden ‘vandaag is rood’ van het gelijknamige nummer van Marco Borsato. Als het nummer in de vijftiende eeuw al had bestaan, had de rubricator het waarschijnlijk de hele dag in zijn hoofd gehad. De rubricator was immers de persoon die in recent gedrukte boeken verschillende rode accenten aanbracht. Zo zette hij door iedere hoofdletter een rode haal, voegde hij paragraaftekens toe als er een nieuw stuk tekst begon en bracht hij eenvoudige sierletters aan. Rood was in het begin van het boeken maken de enige kleur die werd gebruikt, pas later gebruikten de rubricators ook blauwe, groene en gele inkt. De naam rubricator is zelfs afgeleid van het Latijnse woord ruber, dat rood betekent. Maar hoewel dit het belang van de kleur aangeeft, geeft het geen verklaring voor de voorkeur van rode rubricatie. Wat was de rol van de rode rubricatie? En misschien nog interessanter, waarom was de rubricatie rood?
In de tweede helft van de vijftiende eeuw was het de norm dat gedrukte boeken gerubriceerd werden. In deze periode waren er twee methoden om de rode rubricatie toe te voegen: door te drukken of, zoals benoemd, door een rubricator. De tweede manier was succesvoller dan de eerste, om de eenvoudige redenen dat de drukkers de tweekleurendruk te duur vonden en het ontzettend veel werk was. De voornaamste vormen van rubricatie bestonden uit: vergrote initialen, paragraaftekens, initial-strokes (bestaat uit één streek rode inkt door een hoofdletter) en onderstrepingen. Hoewel dit de meest voorkomende soorten van het rubriceren waren, kwamen andere vormen ook voor). Zo is er op sommige bladzijden in incunabelen zoveel rood te zien dat elke poging om de lezer te helpen met het overzichtelijk maken van de tekst ondermijnd werd door de uitbundigheid en gebrek aan discipline van de rubricator (Idem, pp. 196). Want dat was de voornaamste rol van de rubricator: de tekst overzichtelijk maken voor de lezer. Gedrukte boeken uit de Middeleeuwen bestonden uit donkere rechthoekige blokken van tekst; nergens in de tekst was wit te bekennen. De rubricator was dus hoognodig om de tekst leesbaarder te maken.
Een eenvoudig sierinitiaal en initial-strokes, met de hand gedaan door de rubricator, 1486 (Bron: Digital Bodleian)
Rubricatie kan grofweg opgedeeld worden in twee categorieën: door de drukker geplande rubricatie en rubricatie die de rubricator naar diens eigen inzicht toevoegde. Voor de uitvergrote initialen die bij het eerste woord van elk nieuw hoofdstuk werden gebruikt, liet de drukker meestal een vierkante spatie van ongeveer drie regels diep achter. Een andere rubricatie die door de drukker voorzien werd van ruimte is het paragraafteken. De andere voornaamste rubricaties, onderstrepingen en aanhalingstekens, werden niet door de drukker voorzien van ruimte. De rubricator plaatste deze naar diens eigen inzicht onder woorden, bovenop letters, in een door een nieuwe kop gecreëerde tussenruimte of in ruimte tussen woorden. Omdat de rubricator dit naar diens eigen inzicht deed, verschillen incunabelen betreft rubricatie enorm van elkaar. Dit suggereert dat rubricators een persoonlijke opvatting hadden van hun verantwoordelijkheden, en laat eveneens zien dat het rubriceren als activiteit ontzettend complex is om te bestuderen.
Een gedrukt boek met rooddruk, 1513 (Bron: Google Books)
De drukpers zorgde ervoor dat de vraag naar rubricators zo snel steeg dat er bij lange na niet genoeg rubricators waren om alle boeken te van rode accenten te voorzien. Menig boek werd zonder het rood en met vele lege ruimtes verkocht. Dit zorgde ervoor dat drukkers uiteindelijk alle beslissingen over het markeren zelf gingen maken. Het rood werd vervangen door zwart of andere tekstelementen, en de rubricator werd buitenspel gezet. Dit gebeurde echter niet van de ene op de andere dag. De drukkers vervingen het rood geleidelijk op verschillende manieren. De moeite die de drukkers deden om het rood te vervangen, en het feit dat zij zo snel mogelijk met rooddruk begonnen, wijst erop dat de drukkers het rood te belangrijk vonden om het zomaar in de vergetelheid te laten verdwijnen. Dit kan verklaard worden middels de betekenis die de kleur in de late Middeleeuwen had. Zoals benoemd had het rood in deze tijd een voorrecht. Het rood was niet slechts één van de vele kleuren, zoals vandaag de dag, maar de enige kleur die waardig genoeg was om voor sociale doeleinden te worden gebruikt. Daarnaast had het rood een religieuze betekenis die een verklaring kan bieden voor het belang van het rood in incunabelen. Het was de kleur van het bloed van Christus, offers en het vuur van de hel. Het rood werd dan ook in vele religieuze geschriften en gebeden gebruikt. Ook had de kleur een seculiere betekenis. Het rood symboliseerde liefde, glorie en schoonheid. Het belang van de kleur komt terug in de beschrijving van Johan Huizinga van de late Middeleeuwen als ‘een rooden tijd’:
Wat in de feest- en staatsiekleeding in de eerste plaats treft, is het overheerschen van het rood. Niemand zal het trouwens van dezen rooden tijd anders verwachten. Intochten zijn dikwijls geheel in rood uitgemonsterd.
Het rood had dus overduidelijke een belangrijke status. Het rood eiste, met al zijn emotionele symboliek, dwingend de aandacht van de lezer op. Uiteindelijk zorgde de protestantse reformatie voor de val van de symbolische status van de kleur. Rood werd beschouwd als onfatsoenlijk en immoreel en werd in verband gebracht met de luxe van de katholieke kerk (Pastoureau, 2017). Uiteindelijk verdween het rood in de gedrukte boeken helemaal. Het was simpelweg niet meer nodig door alle ontwikkelingen, zoals alinea’s en witregels, rondom het gedrukte boek als leesmachine. En waar de symbolische betekenis van de kleur hoogstwaarschijnlijk bijdroeg aan de vasthoudendheid van de eerste drukkers om het rood te behouden, heeft de teloorgang van de emotionele waarden van het rood de latere drukkers het laatste zetje gegeven om de kleur helemaal los te laten.
[Larissa Cöhrs]
Costantini, G. L. (2018). Red: The History of a Color. Leonardo, 51(1), 95–96. https://doi.org/10.1162/leon_r_01565
Dijstelberge, P. (2018). Wat is een boek?: een kleine geschiedenis. Amsterdam University Press.
Huizinga, J., & Huizinga, J. (2008). Herfsttij der Middeleeuwen (30ste ed.). Atlas Contact, Uitgeverij.
Pastoureau, M. (2017). Red: The History of a Color (First Edition). Princeton University Press.
Smith, M. M. (2010). Red as a Textual Element during the Transition from Manuscript to print. Essays and Studies, pp. 187-201.