Vrouwen in de drukkerij
Tijdens het lezen van John Boardleys Typographic Firsts, kwam ik langs een hoofdstuk over de rol van vrouwen in de wereld van het boek. Dit was een interessant hoofdstuk, omdat er in onze geschiedenis vaak nadruk wordt gelegd op de man. Vrouwen lijken haast onzichtbaar of worden gezien als ‘de vrouw van’. Het hoofdstuk van Boardley liet daarentegen een ander beeld zien. Vrouwen werden ten opzichte van mannen weliswaar niet gelijk behandeld, toch kunnen we de rol van de vrouw in de wereld van het boek in de vijftiende en zestiende eeuw niet onopgemerkt laten.
Ondanks dat er in de middeleeuwen universiteiten en scholen werden opgericht, waren deze niet toegankelijk voor vrouwen. Een enkele keer was het voor een vrouw mogelijk om naar school te gaan, mits zij behoorde tot de hogere sociale klasse. Een carrière was simpelweg niet voor de vrouw weggelegd. Vrouwen moesten hun tijd besteden aan ‘vrouwelijke arbeid’ en gebed. Ook in de Renaissance kan het leven van de vrouw volgens Boardley worden samengevat als ‘huwelijk, kloosterleven en prostitutie’. Voor diegenen die niet naar het klooster gingen, werd verwacht dat zij al jong trouwden.
Daarnaast kregen veel vrouwen ook te maken met geweld. In de vijftiende eeuw was er een jacht op ‘heksen’. Paus Innocentius VIII kondigde in 1484 strenge maatregelen aan tegen personen die werden beschuldigd van magie en hekserij. Alle middelen die nodig waren om heksen, voornamelijk vrouwen, te vervolgen en executeren moesten worden ingezet. Het boek Malleus Maleficarum, de Heksenhamer, van Heinrich Kramer speelde een belangrijke rol bij het promoten van deze vervolgingen en executies. Doordat het boek gedrukt werd, werd het een bestseller in heel Europa. In driehonderd jaar tijd zouden er tussen de 40.000 tot 50.000 heksen, voornamelijk vrouwen, geëxecuteerd worden.
Fragment van de titelpagina
Ondanks dat er voor veel vrouwen alleen carrière als huisvrouw was weggelegd, waren er ook veel vrouwen werkzaam in de boekindustrie. Vrouwen werden uitgevers, typografen of drukkers. Het schrijven zelf was alleen voor de geestelijken en de elite. Dat waren mannen. Vrouwen werden niet geacht te publiceren. Wanneer vrouwen publiceerden, gebeurde dit meestal onder de naam van hun echtgenoot of in co-auteurschap. Ook vrouwen die in de wereld van boek actief waren, deden dat meestal onder de naam van hun man. Ook voor de uitvinding van de boekdrukkunst waren vrouwen actief als producent van manuscripten.
Isabella d’Este
Een opvallend voorbeeld van een vrouw die actief was in de wereld van het boek is Isabella d’Este. Ze was de beschermvrouwe van de beroemde drukker Aldus Manutius. D’Este bestelde talloze uitgaven, waaronder prachtige en rijk geïllustreerde edities, van getijdenboeken en liet deze allemaal op fouten controleren. Exemplaren, dreigde ze dan ook terug te sturen. Daarnaast speelde d’Este een belangrijke rol in het verkrijgen van perkament voor de uitgeverij van Aldus toen er een tekort dreigde. De eerste vrouw die haar naam had toegevoegd als drukker in een colofon was Anna Rügerin, die in 1484 twee folio-edities uitbracht. Na haar mans dood, lijkt Rügerin de gehele drukkerij onder haar hoede te hebben.
Vanaf de zestiende eeuw raakten er steeds meer vrouwen betrokken bij de productie van boeken. Minstens 130 vrouwen zouden betrokken zijn geweest in de productie en verkoop van boeken voor de Britse markt. De meeste vrouwen werkten in de productie en verkoop. De vrouwen die betrokken waren bij het drukken, signeerden hun boeken zelden of refereerden aan zichzelf als ‘de weduwe’ of ‘erfgename van’ de meesterdrukker. Hierdoor bleven veel vrouwelijke drukkers anoniem. Dat vrouwen de drukkerij van hun overleden echtgenoot overnamen was niet vanzelfsprekend. Het erven van het bedrijf betekende ook het erven van de gemaakte schulden.
Daarentegen zijn er ook voorbeelden van succesvolle vrouwelijke drukkers, waaronder Charlotte Guillard. Na de dood van haar eerste man bleef zij enkele jaren doorgaan met drukken tot haar tweede huwelijk. Na de dood van haar tweede man, besloot Guillard het gehele bedrijf over te nemen. Guillard ging door met haar eigen opdruk en drukkersmerk.
Charlotte Guillards drukkersmerk
Ook vandaag de dag is de rol van vrouwen binnen de boekindustrie een veelbesproken thema, hoewel de aandacht meer gericht op het auteurschap. Zo bestaan er hedendaags uitgeverijen die alleen vrouwelijke auteurs uitgeven. Daarnaast zijn er ook uitgeverijen die er naar streven een gelijk aantal vrouwelijke als mannelijke auteurs uit te geven. Vrouwen als Sara Burgerhart, Marga Klompé, Aletta Jacobs en Annie M.G. Schmidt zijn terecht opgenomen in onze Nederlandse historische canon. Naast dat er over deze vrouwen wordt onderwezen in onze geschiedenislessen, zou er meer aandacht moeten komen voor vrouwen als Charlotte Guillard en Isabella d’Este. Zij lijken misschien een kleinere rol te hebben gehad in onze geschiedenis, maar zij hadden uiteindelijk door hun bemoeienissen met het boek toch veel invloed. Met zijn boek Typographic Firsts, levert Boardley een goede bijdrage aan de beeldvorming omtrent deze vrouwen.
[Diane Bosma]