Vadertje Cats’ praatjes bij plaatjes
In 1618 publiceerde de Zeeuwse schrijver Jacob Cats (1577-1660) zijn embleemboek getiteld Silenus Alcibiadis, sive Proteus. Negen jaar later, in 1627, bracht hij een herziene editie van Proteus uit met de welbekende titel Sinne- en Minnebeelden. Het boek bevatte maar liefst 52 emblemen bestaande uit een afbeelding, een opschrift en een onderschrift. De emblematiek is ontstaan in de zestiende eeuw in Italië. In 1531 publiceerde de Italiaanse schrijver en jurist Andrea Alciato (1492-1550) een van de eerste embleemboeken getiteld Emblematum Liber. Het genre verspreidde zich snel door de rest van Europa en in de zeventiende eeuw kwam het genre in de Nederlanden tot grote bloei. Hoewel dit soort bundels tegenwoordig nauwelijks meer worden gemaakt, waren deze boeken in de tijd van Cats razend populair. Een van de bekendste embleemboeken is Sinne- en minnebeelden van Cats. Het boek en de wijze lessen die het bevatte, leverde hem zelfs een bijnaam op: Vadertje Cats. In deze blog zal ik dieper ingaan op de emblemen in Sinne- en minnebeelden. Voordat ik dit doe, zal ik eerst uitleggen wat een embleem precies is.
Embleem uit Andrea Alciato’s Emblematum Liber
Emblematiek is een vorm van beeldpoëzie die behoort tot de didactische literatuur: literatuur met een opvoedkundig doel. In emblemen zitten dan ook wijze lessen verscholen. Humanisten van de late renaissance begonnen met het maken van emblemen door het combineren van epigrammen met illustraties. Emblemen bestaan uit drie delen: de titel (motto), de afbeelding (pictura) en de toelichting (subscriptio). De toelichting kan bestaan uit meerdere teksten, zowel poëzie als proza. Bij een embleem wordt de lezer aangespoord de afbeelding te begrijpen door het motto en de toelichting te doorgronden. Alleen op deze manier kan de ‘zin’ van een emblema begrepen worden. Daarom worden emblema ook wel zinnebeelden genoemd. Tegenwoordig is het lastig deze emblemen te begrijpen, maar in de zeventiende eeuw was het oplossen van emblemen een gezelschapsspel. Soms gingen de emblemen over de politiek of religie, maar de meeste emblemen in de Nederlanden gingen over de liefde. De liefdesemblematiek is zelfs bedacht in de Nederlanden. Hierop werd vervolgens de religieuze liefdesemblematiek bedacht.
Een schrijver verzamelde, soms in samenwerking met een illustrator of uitgever, beeldmateriaal. Soms gebruikte hij oudere embleemprenten en paste hij de teksten aan. De bron werd vaak niet genoemd en zo is het soms lastig om te bepalen welke nu gebruikt werd. Koperplaten konden bijvoorbeeld worden aangekocht bij een faillissement of het overlijden van een uitgever. Er werden natuurlijk ook een hoop nieuwe platen ontworpen. De gravures in Sinne- en minnebeelden zijn gemaakt door illustrator Adriaen van de Venne (1589-1662). Of Cats zelf met voorstellen kwam voor afbeeldingen of dat Van De Venne deze zelf had bedacht na het lezen van Cats’ teksten is onbekend. Wel is het duidelijk dat tekst en beeld zodanig nauw met elkaar zijn verbonden dat men vast kan stellen dat auteur en tekenaar niet onafhankelijk van elkaar hebben gewerkt.
Alle emblemen in Sinne- en Minnebeelden volgen de standaard opbouw van een emblemata: motto, pictura en subscriptio. Er is echter ook iets wat deze bundel onderscheidt van andere embleemboeken en wat bijdraagt aan het succes van het boek. Cats heeft ervoor gekozen het thema van ieder embleem toe te passen op een specifieke levensfase van de mens. Eerst gaf hij een amoureuze duiding, vervolgens een maatschappelijke en ten slotte een godsdienstige. Zoals al eerder gezegd heeft emblematiek een didactisch doel en dit is ook het geval bij Cats. Het gedrag of de aard van een dier staat centraal in deze bundel. Hiermee beeldt Cats menselijke deugden en ondeugden uit. Ten slotte geeft hij een aanbeveling of keurt hij een bepaalde manier van handelen af.
In Sinne- en minnebeelden heeft Cats enkele wijzigingen toegepast ten opzichte van Proteus, ik benoem hier enkele interessante veranderingen. Zo heeft hij de toelichtingen iets aangepast en zijn embleem 1 en 2 vervangen. Daarnaast zijn de gravures in spiegelbeeld gedrukt en zijn de gezichtsuitdrukkingen van figuren explicieter. In Sinne- en minnebeelden zijn alle drie de duidingen achter elkaar gedrukt in plaats van in een ander deel van het boek. Cats heeft deze verandering toegepast om te voorkomen dat jongeren alleen de eerste amoureuze duiding zouden lezen. Naar eigen zeggen heeft hij de structuur zo ook een stuk overzichtelijker gemaakt. Ik zal hieronder enkele emblemen bespreken die ik er zelf vond uitspringen.
Embleem nummer 5 over wellust en dierlijk instinct
Op dit embleem zien we een figuur met het onderlijf van een geit en het bovenlijf van een mens. Pan, zoon van Hermes en god van de wilde natuur, is hier afgebeeld. Hij omarmt hier een groot vuur. In de eerste toelichting schrijft Cats hoe Pan het mooie vuur niet kon weerstaan en hoe hij zich vervolgens verbrandde. Cats waarschuwt de lezer dat als je lust niet kan bedwingen, je pijnlijke lichamelijke gevolgen zult gaan ondervinden. In de tweede toelichting gaat hij in op dierlijk instinct. Cats keurt hier overhaastig vrijen af en benadrukt dat teleurstellingen voorkomen kunnen worden door gebruik te maken van ratio. In de laatste, religieuze, toelichting, bespreekt Cats het huwelijk. Hiermee benadrukt hij dat God een grote rol speelt in het huwelijk. Cats maakt hier duidelijk dat getrouwden hun wellust moeten beheersen. De deugd van matigheid staat hier centraal.
Embleem nummer 10 over liefde en zonde
Op het tiende embleem zien we een leeuw die geblinddoekt wordt door Cupido. Het onschuldige kind bedwingt het krachtige dier. Cats vertelt dat iemand die zo fel en sterk is als een leeuw mak en blind gemaakt kan worden door de liefde. De tweede toelichting draait om een politiek-militaire gedachte. Wil je meester zijn van je vijand, dan moet je al zijn zondes kennen. De derde, religieuze toelichting gaat over jouw eigen zonden. De duivel kan bij ook jou binnendringen en zich via het oog in je hart nestelen. Cats waarschuwt de lezer daarvoor.
Embleem nummer 46 over groei en hebzucht
Het 46e embleem toont een skelet dat een grote krokodil berijdt. In de eerste toelichting heeft Cats het over de krokodil die “geduerigh groot” wordt. Het groeiende dier staat hier symbool voor de liefde die ook alsmaar blijft groeien: “En hoe het langher duert, hoe dattet heeter gloeyt; Siet dat is rechte min die sonder eynde groeyt”. In de tweede sociale toelichting vergelijkt Cats de mens met de krokodil die altijd honger heeft. Wij moeten genoegen nemen met wat wij hebben en niet altijd zo hebzuchtig zijn. In de laatste toelichting is de groei van de krokodil weer positief. Cats vertelt de lezer hoe zijn deugd ook altijd moet blijven groeien. Mensen moeten altijd proberen hun geloof te versterken.
Het emblematische genre is zoals gezegd begonnen in Italië bij Andrea Alciato. Aan het begin van de zeventiende eeuw kwam het tot grote bloei in de Nederlandse Republiek. Jacob Cats gaf in Sinne- en minnebeelden een eigen draai aan de klassieke opbouw van een embleem. De lezers van zijn boeken waardeerden zijn ‘praatjes bij plaatjes’ enorm en Sinne- en Minnebeelden groeide uit tot het populairste embleemboek aller tijden.
[Nadadja Binder]