Swipen in de 16e eeuw!
In de kast op de leeszaal van de bijzondere collecties van de TU Delft trof ik afgelopen maand een stapel ansichtkaarten aan die in het verleden zijn gedrukt om mee te geven aan bezoekers. Op één van deze ansichtkaarten is een soort boekenrad, ook wel boekenmolen of boekenwiel afgebeeld. De afbeelding is afkomstig uit het boek van Theatri machinarum: in welchem vilerley künstliche Machinae in unterschidlichen Küpferstücken zu sehen sindt, Henricus Zeising en Hieronymus Megiser uitgegeven in Leipzig door Henning Grossen, 1612 - 1614.
Ein Kunstlicher Studierpult uit: Zeising, Henricus en Hieronymus Megiser, Theatri machinarum; in welchem vilerley kunstliche machinae in unterschiedlichen kupferstucken zu sehen sindt. Leipzig, Henning Grossen, 1612-1614
Is dit boekenwiel van Zeising en Megiser rond 1614 al eerder afgebeeld of uitgevonden door iemand? Na een zoektocht blijkt dat er eind 16e eeuw al een soortgelijk apparaat bedacht is. In het boek van Agostino Ramelli (1531-ca.1600) met de titel Le diverse et artificiose machine uit 1588 is al een boekenwiel te zien. Hoe werkt dit apparaat? En voor wie was deze machine bestemd?
Ramelli was een militair ingenieur afkomstig uit Italië. Hij bracht de tweede helft van zijn leven, en carrière, door in Frankrijk als militair ingenieur van de Franse koningen Hendrik III en Hendrik IV. Het boek van Ramelli is uit in 1588. Dit boek gaat over allerlei technische en mechanische uitvindingen, zoals ontwerpen voor waterbeheer, pompen, watermolens, het verslepen van zware voorwerpen, het malen van graan, verdedigingswerken van steden en nog veel meer verbazingwekkende oplossingen op hoog technisch niveau. De verschillende gegraveerde platen bestrijken hele pagina’s en soms zelfs dubbele pagina’s. De uitleg bij de platen is in het Italiaans en in het Frans. Tussen al die technische platen bevindt zich het boekenwiel. Hij schreef daar zelf het volgende over: …dat het een zeer nuttig en handige machine was voor iedereen die graag studeert, vooral voor degene die onwel zijn en gekweld zijn door jicht. Men kon blijven zitten en op die manier toch vele boeken tegelijk bekijken. Een ander voordeel is dat het weinig plaats inneemt zoals je kan zien op de tekening... Daar denken wij n de 21e eeuw heel anders over.
De gegraveerde plaat van het boekenwiel laat de werking zien van het tandwiel, door het nog eens groot, als doorsnede, af te beelden, rechts op de prent. Ook zie je bepaalde onderdelen op de voorgrond liggen van het boekenwiel om meer duidelijkheid te geven. Verder wordt er aandacht besteed aan andere details in de ruimte zoals een boekenkast, raam en deur. De stoel heeft sierranden en de lezer draagt een hoed. De platen zijn omgeven door een sierrand van arabeske motieven.
Uit: Le diverse et artificiose machine del capitano Agostino Ramelli, 1588
De werking van het boekenwiel is als volgt. Het doel van het wiel is om zo handig mogelijk meerdere boeken te kunnen raadplegen op hetzelfde moment. Men kan van het ene boek naar het andere gaan zonder de zware boeken te hoeven open te slaan of uit de kast te halen. Het boek blijft op de legplaat in een hoek van vijfenveertig graden staan. Het maakt gebruik van een tandwiel. Deze constructie heeft ten minste twee assen en een roterende as en is tweetraps zoals die van een klok. Dus ongeacht de stand van het wiel blijven de legplaten in dezelfde hoek staan. Het beweegt op en neer, net als de stoelen van een reuzenrad.
Over Heinricus Zeising is niet veel bekend. Hij was medeauteur van het Theatrum Machinarum. (1612) De andere auteur was Hieronymus Megiser (ca. 1554- ca.1618) De monteur en architect Zeising heeft wel een belangrijke bijdrage geleverd aan de graveerkunst in Leipzig. Hij en Megiser schreven dit zesdelige machineboek van 1607 tot 1614 met als doel de techniek dichter bij de ‘gewone man’ te brengen. Zo kwam het idee om dit werk als een betaalbare handleiding in een handig kwartoformaat uit te geven zodat het een breder lezerspubliek kon bereiken. Het handige machineboek is verdeeld in zes delen, die gemiddeld 115 pagina's en 24 kopergravures bevatten. Het boekenwiel staat in deel zes. Dit deel is samengesteld door verschillende auteurs. Hier wordt ook het supplement …… van Abraham Bartolus genoemd. Op de plaat van het boekenwiel staan de letter AB f en H.G. exc. In ieder geval staan de letters H.G. voor de uitgever Henning Grosse en exc. voor uitvoering. Zouden de letters AB dan voor Abraham Bartolus staan? Het boek is geen origineel werk, maar eerder een compilatie van illustraties uit machineboeken van onder andere de ingenieur, wiskundige en uitvinder Jacques Besson (1540?–1573) Ramelli en Italiaanse architect en ingenieur Vittorio Zonca (1568-1602). Het boekje stond zelf model voor het latere machineboek van Georg Andreas Böckler (1617 ? - 1687). Heinrich Zeising’s en Hieronymus Megiser's Theatrum Machinarum is het eerste Duitstalige werk binnen het corpus van vroegmoderne technische leerboeken aangeduid als Theatrum Machinarum literatuur.
Uit: Zeising, Henricus en Hieronymus Megiser, Theatri machinarum; in welchem vilerley kunstliche machinae in unterschiedlichen kupferstucken zu sehen sindt. Leipzig, Henning Grossen, 1612-1614
Tegenwoordig kom je deze boekenwielen niet meer tegen. Er is nog een variant in Leiden te zien, in de Bibliotheca Thysiana. Of dit nu de oplossing is om grote en zware boeken in te zien is nog te bezien. Tegenwoordig worden boeken op kussens gelegd om de rug te beschermen. In die tijd dacht men blijkbaar nog niet zo na over de bescherming van boeken. Ze waren naar verhouding natuurlijk ook nog niet zo oud. Het boekenwiel is tegenwoordig al vaak nagebouwd. In 1986 hebben enkele kunstenaars geprobeerd een boekenwiel te bouwen. Daniel Libeskind liet een groep studenten zijn eigen interpretatie van het bouwwerk maken voor de architectuurbiënnale van Venetië in 1986. Het was een omgekeerde versie van Ramelli's ontwerp en kreeg de naam Leesmachine.
Bronnen:
Marcus Popplow: Neu, nützlich und erfindungsreich. Die Idealisierung von Technik in der frühen Neuzeit. Münster [u.a.] 1998
Nikola Rossbach, Heinrich Zeising/Hieronymus Megiser: Theatrum Machinarum
John Considine, The Ramellian Bookwheel, , Erudition and the republic of letters 1 (2016), Brill p. 381-411
Le diverse et artificiose machine del capitano Agostino Ramelli - Science History Institute Digital Collections
[Marietje Ruijgrok]