Peregrinatio in Terram Sanctam: een incunabel met agency
Als je vandaag de dag door boeken over verre reizen bladert, verhalen over de mooiste plekken op aarde leest en afbeeldingen zich aan de geest opdringen, voelt het soms net alsof je onderdeel bent van de reis. Alsof je de reis zelf een beetje hebt ervaren. Dat is ook wat een goed boek doet; de lezer het boek intrekken en toeschouwer laten zijn van het verhaal.
Hoewel dit hedendaags vanzelfsprekend lijkt, was dit niet altijd het geval. Men zou zelfs stoutmoedig kunnen stellen dat er één boek is dat ervoor heeft gezorgd dat de lezer niet alleen lezer is, maar ook toeschouwer.
Dit is een verhaal over de incunabel ‘Peregrinatio in Terram Sanctam’ van Bernhard von Breydenbach (1440-1497). Over de incunabel is al ontzettend veel geschreven. Maar waar de meeste belangstellenden zich vooral vol lof hebben geuit over de auteur Bernhard von Breydenbach en de illustrator en kunstenaar Erhard Reuwich, is dit een ode aan het boek zelf. Dat betekent overigens niet dat Breydenbach en Reuwich geen lof verdienen, maar de actieve rol van het boek wordt vaak vergeten of geminimaliseerd in de lofuitingen. En een actieve rol heeft het boek zeker, misschien nog wel meer dan andere objecten. Het is belangrijk om de agency, ofwel daadkracht, van boeken serieus te nemen en deze met een nieuwsgierige blik te blijven onderzoeken.
De socioloog Bruno Latour was één van de eerste sociale wetenschappers die de agency van objecten uiterst serieus nam. Hij stelt dat alles wat een bepaalde stand van zaken kan wijzigen, actief handelt. Latour noemt objecten echter geen actoren, maar actanten. Het verschil tussen beide is belangrijk: actoren ondernemen actie, en actanten zetten actie in beweging.
Een verkeersdrempel is hier een goed voorbeeld van, die doet een bestuurder vertragen en is dus een actant. Daarnaast laten actanten sporen na; handelingen uit het verleden kunnen vandaag de dag nog bestaan en bestudeerd worden door middel van actanten. Als de incunabel ‘Peregrinatio in Terram Sanctam’ niet bestond, waren de ideeën en herinneringen van Breydenbach verloren gegaan. Dan waren de illustraties van Reuwich niet zo wijdverspreid geraakt, en had de eerste stap naar een epistemologische verandering in de benadering van het boek niet daar, op die manier plaatsgevonden. Als de incunabel er niet was, was dit spoor niet nagelaten. Maar hoe kwam dit bijzondere boek dat zijn bladzijde leende voor ideeën en illustraties tot stand? En hoe zorgde deze incunabel voor een eerste stap in de richting van een nieuwe epistemologische benadering?
‘Peregrinatio in Terram Sanctam’ werd in 1486 uitgegeven. Het verhaal bestaat uit een reisverslag van Breydenbachs pelgrimstocht naar het Heilige Land, die plaatsvond van april 1483 tot januari 1484. Breydenbach nam twee metgezellen mee. Eén van hen was, zoals het boek uitlegt, ‘Erhard Reuwich van Utrecht’, een ‘bekwaam kunstenaar’. Het was zijn taak om illustraties te maken van de bezienswaardigheden. De metgezellen vertrokken vanuit Oppenheim, een plek dichtbij Mainz, en verbleven drie weken in Venetië. Hier maakte Reuwich schetsen voor zijn stadsgezichten die voor de illustraties van het uiteindelijke boek diende. Onderweg naar het Heilige Land kwamen zij langs Korfoe, Modon en Rhodos, en daaropvolgend bezochten zij belangrijke plaatsen, zoals Jeruzalem, Bethlehem en de berg Sinaï. Vervolgens reisde het gezelschap verder naar Cairo en Rosetta, en na enkele stormen in het oostelijke deel van de Middellandse Zee te hebben doorstaan kwamen zij eind januari veilig terug in Venetië.
Na de uitgave van het boek werd het al snel een echte vijftiende-eeuwse bestseller. Tussen 1456 en 1522 zijn er niet minder dan acht incunabelen edities verschenen. Ook waren er een paar herdrukken van enkel de tekst, en kwamen er verkorte versies in verschillende talen uit. Het werd in de decennia daarna dertien maal herdrukt. De eerste Duitse uitgave verscheen een paar jaar na de Latijnse, en voor 1500 werd het eveneens vertaald in het Frans, Nederlands en Spaans. De incunabel is om meerdere redenen opmerkelijk en grensverleggend. Ten eerste bevat het de eerste gedetailleerde en nauwkeurige illustraties van enkele van de belangrijkste steden in Europa, zoals Venetië en Jeruzalem. Daarnaast wordt het boek beschouwd als het eerste geïllustreerde reisboek. Het fungeerde zodanig als een voorbereidende gids voor pelgrimstochten naar het Heilige Land.
De illustraties van Reuwich zijn binnen de boekenwereld ontzettend bekend. Zo was bovenstaand frontispice van een rijk geklede vrouw met de wapenschilden van de drie belangrijkste pelgrims, de vroegst bekende houtsnede met kruisrastering. Bovendien bevat het boek vijf grote uitklapbare houtsneden, de eerste vouwplaten die in een gedrukt boek in het Westen verschenen. Eén van deze panorama’s, het beeld van Venetië is iets meer dan anderhalve meter lang, en de meeste andere vergezichten moesten met meerdere houtblokken gedrukt worden. Ook staat het boek vol met illustraties van onder andere klederdracht, dieren die tijdens de reis gezien werden, en het Arabische alfabet. De illustraties van Reuwich hebben een waarheidsgetrouw - en levendig karakter. Ze staan vol met groepen mensen, waarvan sommige hun dagelijkse bezigheden uitoefenen.
Hoewel ‘Peregrinatio in Terram Sanctam’ een sprong voorwaarts betekende voor de boekillustratie in het algemeen, betekende het ook een eerste stap in de verandering van de epistemologische benadering van boeken.
Door visuele ervaringen middels illustraties gestalte te geven, gingen lezers uit de incunabelen periode anders met hun boeken om. Met het waarheidsgetrouwe en levendige karakter van zijn illustraties probeerde Reuwich de lezer als aanwezige ooggetuige te positioneren. Deze aanwezigheid van de lezer resulteerde in een geloofwaardig boek, want de wereld van het boek werd de wereld van de lezer. Om het verhaal acceptabel, en daarmee nog geloofwaardiger, te maken paste Reuwich zijn illustraties aan het standpunt van de doelgroep van het boek aan. Gezien het boek bedoeld was voor pelgrims, maakte Reuwich veel aanpassingen aan de skyline van de steden, om zichtlijnen aan de brengen die belangrijk waren voor pelgrims. Zo schetste hij het portaal van de Kerk van het Heilige Graf met de voorkant naar de kijker toe.
De incunabel ‘Peregrinatio in Terram Sanctam’ veranderde de lezer in een toeschouwer. De lezer beleefde de reis van Breydenbach en Reuwich, en kon zich zo perfect voorbereiden op een eventuele eigen reis naar het Heilige Land. En hoewel de visie om de geloofwaardigheid van een boek te waarborgen middels de lezer als ooggetuige van Breydenbach en Reuwich kwam, was het boek als object nodig om van dit idee een werkelijkheid te maken. Het boek veranderde de stand van zaken, en ‘Peregrinatio in Terram Sanctam’ dient dan ook, naast menig ander boek, bestudeerd te worden als een incunabel met agency.
[Larissa Cöhrs]
Literatuur
Breydenbach, B., von Breydenbach, B., & Reuwich, E. (1486). Peregrinatio in Terra Sanctam. Erhard Reuwich.
Breydenbach’s “Peregrinatio in terram sanctam”, the First Illustrated Travel Book: An International Bestseller : History of Information. (z.d.). Https://Www.Historyofinformation.Com. Geraadpleegd op 26 april 2021, van https://www.historyofinformation.com/detail.php?id=1582
Latour, B. Reassembling the Social. An Introduction to Actor-Network Theory. Oxford: Oxford University Press 2005.
Leitch, S. (2015). Picturing Experience in the Early Printed Book: Breydenbach’s Peregrinatio from Venice to Jerusalem, door Elizabeth Ross.
National Library of Scotland. (z.d.). Breydenbach. Geraadpleegd op 26 april 2021, van https://www.nls.uk/collections/rare-books/collections/breydenbach/#:%7E:text=The%20incunable%20%27Peregrinatio%20in%20Terram,such%20as%20Venice%20and%20Jerusalem.
Afbeeldingen
Bodleian Library Arch. B c.25. (z.d.). Digital Bodleian. Geraadpleegd op 27 april 2021, van https://digital.bodleian.ox.ac.uk/objects/798d6814-73c6-4d28-8665-70414d6d1e53/surfaces/87623bd7-9940-4e78-ac01-87e9c3e321c8/