Nicolaus Jenson, de letterkoning
De boeken van de Franse uitgever Nicolaus Jenson (1420-1480) vallen op door hun leesbaarheid voor de moderne lezer. De letters die Jenson’s teksten vormen, zijn net zo makkelijk te ontcijferen als de letters in hedendaagse boeken, ook al is de betekenis van de tekst minder eenvoudig te begrijpen. Jenson’s letters zijn namelijk breed uitgemeten en bestaan uit mooie ronde vormen. Elke letter bevat ook een liggend lijntje die je ogen helpt te sturen naar het volgende woord: de schreefletter. De tekst leest hierdoor vloeiend. De teksten van boeken gedrukt vóór deze periode waren veel lastiger om te ontcijferen. De letters stonden dicht tegen elkaar aan en sommige teksten waren zo zwart afgedrukt dat de letters in elkaar over leken te lopen. De vraag is echter wie de ontwerper van deze leesbare letters is en waar deze teksten zijn gedrukt.
Nicolaus Jenson (1420-1480)
Nicolaus Jenson werd geboren rond 1420 in Sommevoire, een klein dorpje in het Noordoosten van Frankrijk, en zou uitgroeien tot de bekendste letterontwerper en boekdrukker van Europa. Hij werkte in zijn jeugd als stempelsnijder bij de productie van munten en penningen. Zijn talent blijkt uit zijn benoeming tot de meester van de Koninklijke Munt van Tours. Het was hoogstwaarschijnlijk ook Karel de VII zelf die hem in 1458 naar Mainz stuurde om daar de nieuwe uitvinding van de boekdrukkunst te bestuderen. Het is niet met zekerheid te zeggen of hij tijdens zijn studie leerling was van Johann Gutenberg of Johann Fust. Fust had namelijk Gutenberg geholpen met de financiering van zijn bijbel en kreeg vervolgens de drukpers in onderpand. Het is dus niet duidelijk waar de drukpers van Gutenberg zich precies bevond toen Jenson in Mainz aankwam. Jenson verbleef een aantal jaren in deze stad en leerde hier de kneepjes van het drukkersvak.
In Mainz ontstond rond 1465 een bloedige vete tussen twee aartsbisschoppen. De stad raakte hierdoor zelfs in economisch verval. Door slechte economische tijden in heel Duitsland waren tijdens de vijftiende eeuw al vele Duitse drukkers naar het welvarende Venetië getrokken. Deze stad was in die tijd Europees marktleider wat betreft het drukken van boeken. De technische ontwikkelen volgden elkaar snel op in de vijftiende eeuw. De eerste drukkers in Venetië waren Johannes (onbekend-1470) en Vindelinus (onbekend-1477) de Spira, eveneens afkomstig uit Mainz. De broers vestigde zich in 1469 in Venetië en legde de basis voor de opkomst van de boekdrukkunst in Venetië. In 1470 volgde Jenson de broers op met de tweede drukkerij in de stad. Hij en zijn compagnon Johannes de Colonia waren gezamenlijk goed voor de helft van de totale boek productie van Venetië in de jaren 70 van de vijftiende eeuw. Ook de tweede boekdrukker van Venetië heeft een belangrijke invloed gehad op de verdere ontwikkelingen binnen de boekdrukkunst. Jenson ontwierp een nieuwe meer esthetische Romeinse letter in 1470, een Griekse letter voor citaten in 1471 en een Gotische letter in 1473. Deze laatste gebruikte hij in boeken over geneeskunde en geschiedenis. De Romeinse letter was met zijn bredere lettervormen en lichtere aanzet in vergelijking met andere lettertypes die gemodelleerd waren naar handschriften, zéér goed leesbaar. Zijn letters zijn later door talloze letterontwerpers hergebruikt. Een van zijn belangrijkste navolgers is de ontwerper William Morris (1834-1896). Het Adobe Jenson lettertype is zelfs naar hem genoemd en is ontworpen door Robert Slimbach voor Adobe Systems in 1996.
Eusebius, 1470, Venetië, drukker Nicolaus Jenson
Andreas Torresanus had het vak van Jenson geleerd. Na Jenson’s dood in 1480 kreeg Torresanus zijn letters in handen. In de tien jaar dat hij in Venetië werkte, heeft Jenson meer dan 150 werken gedrukt. Het boek van Eusebius Evangelica Praeparatione uitgebracht in 1470, is het eerste gedrukte boek waarin Jenson zijn goed leesbare Romeinse letter gebruikt. Eén van de meest rijk geïllumineerde boeken van de vijftiende-eeuw is daarentegen de Historia Naturalis van Plinius gedrukt in 1476 door Jenson. De Florentijnse bankier en staatsman Filippo Strozzi (1428-91) gaf de opdracht aan de Italiaanse boekverluchters Gherardo (1446-1497) en Monte (1448-ca.1532) di Giovanni di Miniato om het boek te illumineren. Zij werkten vier jaar lang aan het boek om alle verluchtingen en decoraties aan te brengen. Het boek bestaat uit zevenendertig hoofdstukken. Elk hoofdstuk begint met prachtige handgeschilderde verluchtigen in de marges en is voorzien van miniaturen en meerkleurige sierinitialen verguld met goud. Er zijn hiervan 1025 gedrukte exemplaren op papier verschenen. Enkele drukken zijn op perkament gedrukt. De publicatie had een politiek doel. Het boek was namelijk opgedragen aan koning Ferdinand van Napels, die de familie Strozzi steunde toen Cosimo de Medici hen uit Florence verbande. Dankzij Pilippo Strozzi kwam er uiteindelijk een akkoord tussen de koning van Napels en de Medici’s van Florence.
Natural history, Plinius, 1476, Venetië, gedrukt door Nicolaus Jenson en geïllumineerd door de broers Gerherardo en Monte di Giovanni di Miniato.
Natural history, Plinius, 1476, Venetië, gedrukt door Nicolaus Jenson en geïllumineerd door de broers Gerherardo en Monte di Giovanni di Miniato.
Net een paar maanden voor de dood van Jenson in 1480 was de boekhandel “Johannes de Colonia, Nicolaus Jenson en Scoii” opgericht. Het bedrijf bestond maar kort. Het drukkersmerk van Jenson is tijdens zijn leven nooit gebruikt. Het merk laat een bol en een kruis zien. Dit was een populair iconografisch beeld uit de vroege middeleeuwen waarbij het kruis de heerschappij van God over de wereldbol voorstelt. Het is opmerkelijk dat het symbool voor antimoon lijkt op het drukkersmerk van Jenson. Samen met een legering tin en lood zorgt antimoon voor de hardheid en duurzaamheid van drukletters.
Drukkersmerk Jenson 
logo voor Antimoon.
Grote namen zoals Nicolaus Jenson, Erhard Ratdolt (1442-1528) en Aldus Manutius (1449/1452-1515) produceerden in Venetië hun belangrijkste werken en verspreidden deze over heel Europa. De bloeiperiode van de boekdrukkunst in Venetië werd vooral in de eerste periode (1469-1481) veroorzaakt door de komst van drukkers uit Duitsland zoals onder andere Johannes en Vindelinus de Spira, Johann Fust (1400-1466), Peter Schöffer (1425-1503), Erhard Ratdolt en de Fransman Nicolaus Jenson. Na het vak geleerd te hebben van hun buitenlandse voorgangers, zorgen de Italianen in de periode 1481-1501 zelf voor innovatie binnen de boekdrukkunst. Venetianen zoals Gregorius de Gregoriis (1480-1500), Baptista de Tortis (1480-1500), Andreas Torresanus (1486-1500-) en Aldus Manutius waren in deze tweede periode in heel Europa bekend.
Bronnen:
Boardley, Johan. Typographic firsts. Adventures in Early printing. Oxford: Bodleian Library, 2019
Nuovo, Angela. The book Trade in the Italian Renaissance. Leiden en Boston: Brill, 2013.
Lexicon van boekverluchters. “boekverluchters.” Geraadpleegd op 15 juni 2021. https://www.bookilluminators.nl/met-naam-gekende-boekverluchters/boekverluchters-g-naam/gherardo-en-monte-di-giovanni-del-fora/
Schauwers, Franz. “De incunabeltijd.” De Gulden Passer 20 (1942): 183-184.
Introductie van de Douce Pliny. “ De Douce Pliny.” Geraadpleegd op 15 juni 2021. http://bav.bodleian.ox.ac.uk/news/introducing-the-douce-pliny
https://www.dbnl.org/tekst/_gul005194201_01/_gul005194201_01_0013.php
[Marietje Ruijgrok]