Kunstige kaarten
Wie tegenwoordig de wereld wil zien of ontdekken kan dit makkelijk doen. In plaats van zoeken in atlassen, opent de Ontdekker Google Maps. Dat is net zo eenvoudig als het klinkt. De Ontdekker typt de naam van het land, de plaats of rivier in, en automatisch verschijnt wat hij of zij zoekt in beeld. Ook kan de Ontdekker inzoomen- en uitzoomen en heel vaak naar streetview. En - als kers op de taart - de kaart is super actueel én accuraat!
Typus Orbis Terrarum. 1570 (Wikipedia)
Wie tegenwoordig de wereld wil zien of ontdekken kan dit makkelijk doen. In plaats van zoeken in atlassen, opent de Ontdekker Google Maps. Dat is net zo eenvoudig als het klinkt. De Ontdekker typt de naam van het land, de plaats of rivier in, en automatisch verschijnt wat hij of zij zoekt in beeld. Ook kan de Ontdekker inzoomen- en uitzoomen en heel vaak naar streetview. En - als kers op de taart - de kaart is super actueel én accuraat!
Zo is het natuurlijk niet altijd geweest. Hoewel de mens al vroeg de neiging had op de wereld op de kaart te zetten, was dat niet zo eenvoudig. Denk bijvoorbeeld aan de vragen als: hoe kom je erachter wat de vorm van de Nederlandse kustlijn is? En hoe ontdekken mensen werelddelen en eilanden? De eerste vraag is de lastigste vraag - de tweede vraag is eenvoudiger te beantwoorden. Door verre reizen te maken ontdekten mensen de wereld. Met die kennis konden ze nieuwe kaarten maken. In de Nederlanden waren ze door alle kennis van de vele wereldreizen, meesters in de cartografie, de kunst van het kaartmaken.
Cartografie is samengesteld uit de woorden charta [Latijn voor kaart] en grafein [Grieks voor schrijven of tekenen]. Hoewel men al heel lang bezig was met het in kaart brengen van de wereld (en ook van het heelal), is pas in de 16de eeuw de eerste moderne atlas gemaakt. Dat werd gedaan de Brabander Abraham Ortelius. Eind 16de eeuw liet Ortelius een aantal kaarten herdrukken en gaf ze uit in een boek. Dit boek was een systematisch overzicht van kaarten met beschrijvingen. De atlas kreeg de naam ‘Theatrum orbis Terrarum’, in het Nederlands: Het Theater van de Wereld.
Titelpagina van de Nederlandse editie (KB)
In 1570 gaf Ortelius zijn atlas uit in het Latijn, en in 1571 bracht hij een Nederlandse editie op de markt. Dit was een hele onderneming. Ortelius tekende namelijk alle 53 kaarten zelf. Na het tekenen moest er nog een graveur aan te pas komen die de kaarten zorgvuldig in het koper platen kon brengen. De platen werden vervolgens afgedrukt door middel van een speciale drukpers. Bij het afdrukken kon er maar één kleur gebruikt worden, waarna de kaarten na het drukken desgewenst handmatig konden worden ingekleurd.
Vervolgens werden de beschrijvingen van de landen met de bekende losse loden letters gedrukt. Dit werd uiteindelijk samengebonden tot een atlas. Door dit proces en de ingekleurde platen, was zo’n atlas duur. Toch werd het een echte bestseller! In dit bericht neem ik je mee in de atlas van Ortelius.
Index
Als we het boek openslaan, zien we na de titelpagina een index die ons vertelt waar we het land in de atlas kunnen vinden. We zien bijvoorbeeld Hollandt op fol. 19. De index verwijst dus naar het folium of blad, en niet een pagina. De foliering is echter wel iets anders dan ik zou verwachten. De navigatie staat alleen rechts onderaan een pagina van de beschrijvingen (Fig. 3 ). We zien dat er dus ook een soort ‘sub’-navigatie is in het boek (fig. 4).
De bijzondere manier van navigeren door het boek wordt verklaard door de titel van de index: ‘de Tafel oft Wyzer van Tittelen der Landt-tafelen deser boecks’. Het boek lijkt dus gefolieerd te zijn op basis van titels en niet bladzijden. Het lijken dus eerder genummerde hoofdstukken die daarnaast ook konden dienen als collatie voor de binder.
Voor de kaart bevindt zich eerst de beschrijving het land, zoals we hieronder zien. Daarna volgt de kaart die, ondanks de Nederlandse editie, wel in het Latijn is. Dit is zo omdat de Latijnse tekst in de koperplaat was gegraveerd. Het is mogelijk om een beetje te ‘gummen’ in een koperplaat, maar dit zou erg duur geweest zijn.
Eenmaal aan het einde gekomen zien we dat de auteur nog een speciale boodschap voor zijn lezer heeft (fig. 7). Dit is in een andere letter gedrukt dan de eerdere gotische letter die we zagen in de beschrijvingen van landen. In cursieve letters spreekt Ortelius de lezer persoonlijk toe, wat retorisch een goede verkooptruc lijkt. Het is namelijk een duur boek en het boek krijgt hierdoor een persoonlijk tintje. Daarnaast zien we bij dit voorbeeld hoe de tekst mooi in een punt loopt, iets wat we veel in dit boek tegengekomen. Dit is ook een mooi voorbeeld van de aandacht die aan de vormgeving is geschonken.
Daarop volgt opnieuw een index. De aanwezigheid van de tweede index verklaart Ortelius zelf al in zijn eerdere index in het begin van het boek. De eerste verwijst naar de titels van de kaarten, de tweede index naar landen die wel op de kaarten te vinden zijn maar niet in die titels staan.
Fig. 10. Register voor de boekbinder. Screenschot van gedigitaliseerd boek - Koninklijke Bibliotheek
De laatste bladzijde bestaat uit een collatie voor de boekbinder met instructies, en daaronder een privilege. Boeken werden vroeger niet door de uitgever of drukker ingebonden, dit gebeurde apart door de boekbinder. Je kocht zelf de losse bladen en bij de boekbinder liet je de band eromheen zetten. Die band kon je zelf uitkiezen naar eigen smaak en budget. De uitgever geeft in dit register ook een extra instructie aan de boekbinder: de boekbinder moet achter alle bladen die met cijfers zijn beschreven een stukje papier pappen (met pap of stijfsel bestrijken) zodat de bladeren iets hoger uit de ruggen steken.
Een privilege is zoiets als het huidige copyright. Je kon op die manier je product beschermen tegen de kopieerzucht van concurrenten. Een uitgever moest dit aanvragen en daarvoor betalen. Dit boek van Ortelius heeft een privilege van 10 jaar gekregen. Wie dit privilege schond, kreeg een boete zodat het een afschrikkend effect had. In dit privilege staat dat de boete 25 Carolus Gulden was, genoemd naar keizer Karel V, die ook hertog van Brabant was.
Fig. 11. Privilege. Screenschot van gedigitaliseerd boek - Koninklijke Bibliotheek
[Rachelle Steinz]
Afbeeldingen zijn afkomstig van de website van de KB