Kunstige Kaarten, Verborgen Verhalen
Nova totius terrarum. 1630. Uitgegeven door H. Hondius. (Wikipedia)
In dit bericht wil ik inzoomen op de kaart Nova totius terrarum orbis geographica ac hydrographica tabula, (Nieuwe complete wereldkaart van de geografie en hydrografie). Deze kaart komt niet uit een atlas en is ook niet van Ortelius. De kaart is uitgegeven door een bekende Amsterdamse uitgever: Hendricus Hondius. Hondius was samen met Blaeu een bekende uitgever van kaarten en atlassen in de zeventiende eeuw.
Op de kaart (en andere prenten) staat vaak door wie de kaart is uitgegeven, door wie hij is gegrafeerd, maar ook aan wie het werk is opgedragen. We lezen hier D.D. wat staat voor dedicat en daarachter de naam: Davidi Sanclaro, Antonio de Willon et (en) Martinio, Matheseos in illustriss.
Maar het echte verborgen verhaal van een kaart gaat niet schuil achter de formele elementen. Dat zien we in de fraaie versieringen van de kaart. Laten we dus eens kijken wat we nog meer op de kaart vinden naast de wereld zelf.
Het eerste dat opvalt is de tekening onderaan in het midden van de kaart. Hier zien we de Amsterdamse stedemaagd op een troon zitten. Dit symboliseert de machtspositie die Amsterdam op dat moment had - of meende te hebben. Hoewel de Tachtigjarige Oorlog nog niet voorbij was, had de Republiek zich inmiddels vrijgevochten van de Spanjaarden. Daarnaast was men in de Republiek aan het einde van de 16de eeuw begonnen met ontdekkingsreizen. In 1602 werd de VOC opgericht, en in de WIC in 1621. De Republiek werd het centrum van de wereldhandel en kreeg de dominante positie die eerder had toebehoord aan Portugal en Spanje. Hondius heeft deze positie geïllustreerd in de prent. Niet alleen doordat de Amsterdamse stedemaagd op de troon wordt geplaatst, maar ook door haar van een scepter te voorzen. Het is een verwijzing naar de soevereiniteit van de stad en de Republiek. Ook zien we dat links een Indiër goederen aan de stedemaagd aanbiedt, en rechts een Amerikaan en een Afrikaan, ze personificeren de werelddelen waar de Republiek handelsposten had.
Vervolgens zijn er vier klassieke elementen op de kaart uitgebeeld: vuur, lucht, water en aarde.
In de zeventiende eeuw dacht men dat alles in de wereld bestond uit vier elementen. Op de kaart zijn de elementen vuur en water zijn afgebeeld als mannen, en lucht en aarde als vrouwen. De elementen werden ook gevonden in de lichaamssappen, die humoren werden genoemd. Lucht zit in het bloed, het vuur in de gele gal, de aarde in zwarte gal en water in het slijm. De sappen bestuurden het humeur en de lichamelijke en geestelijke functies. Die sappen moesten in balans zijn. Evenwicht was belangrijk, anders werd je ziek.
De elementen zouden kunnen verwijzen naar de Republiek: de Republiek is gezond en in balans, en daaraan dankt zij haar welvaart. Tegelijk kan het ook een reminder zijn voor het publiek: zorg dat de sappen in evenwicht zijn want je gezondheid is belangrijk voor de staat.
De keuze om water en aarde onderaan naast de stedemaagd af te beelden, lijkt evenmin toevallig. Het water illustreert de machtspositie die de Republiek had op de zee; het element aarde is afgebeeld als het vreedzame en perfecte Hof van Eden. Dit verwijst naar Amsterdam als het harmonieuze paradijs waar de leeuw en het lam samen kunnen leven, of te wel: waar verschillende culturen en geloven vreedzaam naast elkaar bestaan. Katholieken en Joden konden gewoon in de stad wonen en kooplieden hadden niks te vrezen. Amsterdam was het paradijs voor de internationale handel. De hoorn des Overvloeds verwijst nog eens naar de welvaart.
We kunnen natuurlijk ook stellen dat de bovenkant van de kaart de hemel en lucht moet voorstellen. Om die reden vinden we water en aarde onderaan, en vuur (vliegende draken) en lucht bovenaan. Dit wordt bevestigd door de hemelglobe die we ook bovenaan afgebeeld zien.
De hemelglobe kan verwijzen naar Hondius. Hondius was een maker van globes. Daarnaast werden in de zeventiende eeuw aard- en hemelglobes meestal als paar verkocht, een goede reden waarom de hemelglobe niet mag ontbreken. Bovendien navigeerden scheepsvaarders al vele jaren met behulp van sterrenbeelden en zo’n globe kan dus weer een verwijzing naar de zeevaart en wereldreizen zijn.
Als laatste wil ik inzoomen op de vier portretten die we in de hoeken van de wereldkaart terugzien. De vier personen die worden afgebeeld zijn in 1630 al allemaal overleden.
Eerst zien we rechtsonder de vader van Hondius: Jacobus Hondius. Jacobus Hondius was cartograaf en uitgever van de kaarten van Gerardus Mercator. Mercator was een beroemde cartograaf en stond bekend als ‘Ptolemaeus van zijn tijd’.
Ptolemaeus zien we ook terug op de kaart. Hij was een Griekse astroloog, astronoom, geograaf die in de tweede eeuw leefde in Alexandrië. Zijn opvattingen over geografie en astronomie waren tot in de zestiende eeuw van grote invloed.
Links zien we een portret van Julius Caesar, die een nieuwe kalender had geïntroduceerd. Deze Juliaanse kalender was niet meer gebaseerd op de maan, maar op het zonnejaar.
Hondius lijkt met deze portretten vier personen te eren die volgens hem belangrijk waren voor de cartografie. Onderaan twee uit Vlaanderen, aan de bovenkant twee uit de klassieke oudheid. Door de connectie van zijn vader met Mercator, die vervolgens weer gezien werd als een tweede Ptolomaeus, verbond Hondius zichzelf met deze personen. Als zoon van Jacobus Hondius was hij degene die de traditie voortzette. Hondius amplificeert zichzelf en daarmee ook weer de stad Amsterdam, dé plek waar de kennis en wetenschap van cartografie zich nu bevond en ontwikkelde.
[Rachelle Steinz]
Bronnen:
https://www.literatuurgeschiedenis.org/17e-eeuw/ziek-of-gezond
https://www.rijksmuseum.nl/nl/collectie/NG-C-2014-2-2
https://nl.wikipedia.org/wiki/Claudius_Ptolemaeus
https://nl.wikipedia.org/wiki/Julius_Caesar#Caesar_als_innovator