Ketters
Historische beschrijvinge ende affbeeldinge der voorneemste hooft ketteren is gegraveerd en uitgegeven door Christoffel van Sichem in 1608. Eerder dat jaar was er al een Duitse versie uitgekomen bij de Amsterdamse uitgever Cornelis Claesz, Historische Beschreibung und abbildünge der fürnembste Haubt-Ketzer. De Nederlandse versie die hier beschreven wordt, kwam dus hetzelfde jaar uit en was uitgegeven door Cristoffel van Sichem zelf, die ook de meeste afbeeldingen gegraveerd had, Slechts drie van de twaalf afbeeldingen zijn door graveur J. C. Woudanus gemaakt. Christoffel van Sichem stelt op het titelblad dat hij deze uitgave ‘ghemeerdt ende verbetert’ heeft.
Het werk bestaat uit zeventien afbeeldingen van ketters met een korte beschrijving van het leven van iedere ketter. De meeste van de afgebeelde ketters zijn wederdopers die een rol speelden bij het kortstondige wederdopers koninkrijk in Münster. Jan van Leiden, de leider van de opstand, is bijvoorbeeld afgebeeld. In de tekst wordt beschreven hoe hij de ‘Conine’ van dit nieuwe koninkrijk werd, terwijl hij de kinderdoop verwierp en vijftien vrouwen tot echtgenote nam.
Vanaf 1533 hadden de wederdopers in Münster steeds meer voet aan de grond gekregen en dit had Hollanders als Jan van Leiden naar de stad gebracht. In februari 1534 wonnen de wederdopers de controle over de stadsraad en vormden ze Munster om tot een theocratie. Bisschop Frans van Waldeck belegerde de stad met de hulp van omringende prinsdommen en in 1535 kwam er alweer een einde aan het koninkrijk.
Naast Jan van Leiden zijn ook bijna alle andere belangrijke leiders van de opstand in Münster, zoals Bernhard Knipperlolling en Melchior Hoffman, afgebeeld. Verder zijn niet alleen de wederdopers van Munster afgebeeld, maar ook, onder andere, Diederick Snyder Naectloper die een rol speelde in het wederdopersoproer in Amsterdam. De wederdopers in Amsterdam hadden in 1535 het stadhuis bezet, maar zij werden al snel opgepakt en geëxecuteerd.
Dertien van de afgebeelde ketters zijn wederdopers. Dit was begin zeventiende eeuw blijkbaar nog steeds de meest beruchte groep ketters. Hun succes in het overnemen van een gehele stad sprak ongeveer zeventig jaar later nog steeds tot de verbeelding. Naast de beruchte wederdopers zijn er een aantal andere zestiende-eeuwse ketters afgebeeld en ten slotte zijn er twee ‘ketters’ afgebeeld die nogal uit de toon vallen bij de anderen. Het zijn de bisschop Arius, naamgever aan de vroegchristelijke stroming van het Arianisme en niemand minder dan Mohammed. Deze twee stammen uit een compleet andere periode dan de andere afgebeelde ketters, maar omdat zij zo bekend en berucht waren, werden ze toch toegevoegd.
De uitgever van het werk, Christoffel van Sichem (1546-1624), was een Amsterdamse drukker van houtsneden en gravures én graveur. Hij bracht een groot deel van zijn leven in Basel door, waar hij voornamelijk werkte aan houtsnedes. Eind zestiende eeuw keerde hij terug in Amsterdam en zette hier zijn werkzaamheden voort. Hij woonde bij zijn terugkeer in Amsterdam aan de ‘Monckelbaensburghwal’, wat vandaag de dag de Prins Hendrikkade is. Hij noemde zijn woning en (plaat)drukkerij in Amsterdam de ‘seylende windt-waghen’, vernoemd naar een van zijn prenten waarop de beroemde zeilwagen van Simon Stevin is afgebeeld. In het hier besproken boek en op een aantal prenten van de evangelisten wordt dit genoemd als zijn adres.
Er zijn slechts enkele werken bekend waarvan Van Sichem de drukker was, dus waarschijnlijk bestond zijn meeste werk uit het maken van gravures en houtsneden, niet uit drukwerk. In de werken die van hem bekend zijn zien we een grote interesse in historische figuren waar klaarblijkelijk een markt voor was in Holland. Niet alleen ketters, maar ook de sibyllen zijn bijvoorbeeld zijn onderwerp geweest. De ketters werden overigens niet alleen in boekvorm uitgegeven. Van Sichem publiceerde ook plano’s met hun portret waar omheen dan een tekst werd afgedrukt. Dergelijke prenten waren voor een paar cent te koop.
Historische Beschrijvinge ende affbeeldinge der voorneemste hooft ketteren so vande catholijcke ende christelijcke kercke ghelijck als swermers ende dwaelgeesten verbannen ende verworpen syn haer leer, leven begin ende eynde int cort beschreven [Christoffel van Sichem de Oude, 1608]
Signatuur UBA: OM 63-1860
literatuur
Haude, S., In the shadow of ‘savage wolves’. Anabaptist Munster and the German reformation during the 1530s (Boston 2000).
Molhuysen, P. C. en Blok P. J. (eds), Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 9 (Leiden 1933) 1024-1028.
Roth, J. en Stayer, J. (eds) A Companion to anabaptism and spiritualism 1521-1700 (Leiden 2006).
Wijnman, H.F., ‘De Van Sichem-puzzle. Een bijdrage tot de geschiedenis van de Nederlandsche grafische kunst’, Oud-Holland 46 (1929) 233-244.
[Emma Buijs]