Sacha van Beelen

In de veertiende eeuw raakten veel mensen in Europa gedesillusioneerd door de verschrikkingen die zich in die eeuw afspeelden. Na eeuwen van relatieve stabiliteit werd het continent verschrikt door hongersnoden, de Honderdjarige Oorlog tussen Engeland en Frankrijk en de Zwarte Dood. De dood was alomtegenwoordig en dit werd steeds zichtbaarder in de kunsten. Onder het mom memento mori (gedenk te sterven) werd men er via muziek, schilderkunst en toneel aan herinnerd dat de dood aanstaande en onvermijdelijk was. Het was een thema dat eeuwenlang aanwezig zou blijven in de kunsten. Zo beeldde de Nederlandse vanitas (ijdelheid/leegheid) schilderkunst vaak schedels af om een bewustzijn van de dood af te dwingen en werden dansende skeletten in een dodendans geplaatst om de vergankelijkheid van het leven te benadrukken.

Vanitas, Pieter Claesz (1630)

Ook in de boekdrukkunst was het thema aanwezig, zoals in het boek Miroir salutaire (1486), gedrukt door Guy Marchant in Parijs. Hoewel het hoogtepunt van de Zwarte Dood zich bijna anderhalve eeuw eerder afspeelde, is aan dit boek te zien dat de schrik er nog wel inzat. De Zwarte Dood is in Parijs namelijk zo dodelijk geweest dat de bevolkingsaantallen er tweehonderd jaar over deden om weer op het oude peil te komen.

In het boek zijn prachtige houtsneden van macabere gestaltes te vinden die communiceren met verschillende soorten mensen en hen allemaal aan de dood herinneren. Deze verschillende soorten mensen uit alle klassen van de Middeleeuwse maatschappij zijn mogelijk bedoeld om een zo breed mogelijk publiek aan te spreken. Zo wordt er op de titelpagina in het Frans verkondigd: “Ce present liure est appelle Miroer salutaire pour toutes gens: Et de tous estats, et est de grant utilite: […].” Het boek probeert dus een zo’n breed mogelijk publiek te attenderen op het belang van de aanstaande dood. De keuze om in het Frans te drukken in plaats van het minder toegankelijke Latijn is een andere mogelijke indicator van dit doel.

Miroir salutaire, gedrukt door Guy Marchant (1486)

Miroir salutaire, gedrukt door Guy Marchant (1486)

Verderop in het boek wordt iemand afgebeeld die op zijn of haar sterfbed ligt. Dit is volgens het boek het ultieme moment van bezinning, de dood is voor diegene immers nog nooit zo dichtbij geweest. Als een van de laatste illustraties wordt het doembeeld uitgebeeld: zodra men zich niet genoeg van de dood aantrekt en simpelweg leeft zoals hij dat wil, staat hem eeuwige verdoemenis in de Hel te wachten. In de laatste afbeelding wordt deze schrikbarende realiteit met martelende duivels afgebeeld.

Hoewel memento mori en carpe diem (pluk de dag) in nauw verband met elkaar staan, is het duidelijk dat men zich in de middeleeuwen eerder door het eerste dan het laatste spreekwoord lieten leiden. Of misschien deden ze dat juist niet en waren boeken als deze nodig om de hedonistische bevolking wat manieren aan te leren. Het is in ieder geval duidelijk dat een boek als Miroir salutaire (1486) een belangrijke normatieve rol trachtte te bieden voor de levens van lezers.

Miroir salutaire, gedrukt door Guy Marchant (1486)

Miroir salutaire, gedrukt door Guy Marchant (1486)

[Sacha van Beelen]

boekgeschiedenis