Het Gorinchem van Paulus Vinck
Typografische titelpagina van de Gedichten van Van Paffenrode (1669), uitgegeven bij Paulus Vinck.
De naam van de stad Gorinchem wordt anders uitgesproken dan het geschreven staat. Het lijkt vooral een kwestie van gemak te zijn, die ondertussen algemeen is geaccepteerd. Veel stadsnamen werden vroeger anders geschreven en uitgesproken dan nu, en ook de stadsnaam Gorinchem houdt er een vrij bijzondere geschiedenis op na met enige eigenaardigheden. Voor een dergelijk historisch onderzoek naar een stadsnaam kunnen we ook gebruik maken van het gedrukte boek.
Gorinchem is door de eeuwen heen op veel verschillende manieren geschreven. Dat is al gebleken uit onderzoek. Daartoe is er veelal gebruik gemaakt van oorkondes of andere officiële documenten uit de afgelopen eeuwen. Daar stond immers altijd de plaatsnaam op vermeld. Tussen de twaalfde en de zestiende eeuw zien we van alles voorbijkomen, zoals Gornichem, Gurinchem, Ghorinhem, Gorcom, Gorcum… - de Gorinchemmers kwamen er duidelijk niet uit hoe ze hun stad moesten noemen.
Om erachter te komen wat het meest gangbaar was en hoe de plaatsnaam is ontwikkeld, kunnen we echter naar meer kijken dan oorkondes of andere officiële documenten. Waar werd namelijk nog steeds vaak de plaatsnaam op vermeld? Inderdaad: het gedrukte boek. Dat is, als object, niet te onderschatten qua historisch belang. Drukkers en boekverkopers wisten in die tijd ook al wat reclame was, en zetten de naam van hun drukkerij of winkel met meer of minder specifieke locatie op de titelpagina’s van hun boeken.
Een voorbeeld van een ‘Boeck-verkooper’ uit Gorinchem was Paulus Vinck. In de zeventiende eeuw kon men zijn boekwinkel vinden op de mark, in het hart van de stad. Vinck gaf in de jaren zestig van de zeventiende eeuw onder andere enkele edities uit van Gedichten van J. van Paffenrode, waarvan de titelpagina hierboven staat. Werpen we een blik op de typografische titelpagina, dan zien we daar als plaatsaanduiding ‘Gornichem’ staan.
Als we dus nader onderzoek willen doen naar de schrijfwijze van Gorinchem, kunnen we dit ook zoeken in de titelpagina’s van boeken uit die plaats, zoals die van Vinck. De boeken gedrukt door Vinck die beschikbaar zijn in de bibliotheek van de Universiteit van Amsterdam geven ons een eerste inkijk. Vinck was actief van 1644 tot 1683. We zien dat hij in de boeken van die periode (beschikbaar bij de UvA) drie verschillende plaatsnamen op zijn boeken zette. Ten eerste gebruikte hij, als er sprake was van een boek in het Latijn, de aanduiding ‘Gorinchemi’. Dit komt maar een paar keer voor. Wat het vaakst voorkomt, is de schrijfwijze die nu ook wordt gebruikt: Gorinchem. Blijkbaar was die schrijfwijze toen dus ook al erg gangbaar, in ieder geval voor Vinck.
Wat bijzonder is, is dat specifiek twee jaren eruit springen qua schrijfwijze. In 1644 bracht Vinck twee boeken uit waarin de spelling ‘Gornichem’ werd gebruikt; in 1669 gebeurde precies hetzelfde. In twee jaren besloot Vinck dus om de plaatsaanduiding aan te passen in de boeken die hij drukte. Waarom hij dat deed is natuurlijk niet geheel duidelijk, maar het laat zien dat de schrijfwijze met regelmaat veranderde, zoals ook gebeurde in officiële documentatie. Als hij een in jaar de schrijfwijze aanpaste, deed hij dat wel voor meerdere of alle boeken van dat jaar.
Een dergelijk onderzoek naar het plaatsnaamgebruik op gedrukte boeken van Paulus Vinck en andere boekverkopers kan en moet veel groter worden aangepakt. Zo kunnen die boeken ons leren over hoe de stadsnaam Gorinchem zich met de tijd ontwikkeld heeft. Toch laat een dergelijke eerste aanzet vooral zien hoe belangrijk het object van het gedrukte boek kan zijn, en wel voor meer dan alleen boekhistorisch onderzoek zelf, maar ook voor historisch onderzoek in het algemeen.
Digitale bronnen:
Adres Paulus Vinck:
http://www.koornwinder.org/resources/adresboek.pdf
[Annejet Groenewegen van der Weiden]