Ex Libris - een vorm van toe-eigening
Band met familiewapen
Veel boeken zijn een persoonlijk en soms ook kostbaar bezit. Voor velen is de boekencollectie een weergave van de eigen persoonlijkheid. Boekeneigenaren hebben zich hun boeken door de eeuwen heen op verschillende manieren toegeëigend. Zo werden voor 1800 verschillende titels samengevoegd in één speciaal gemaakte band, al dan niet voorzien van een familiewapen. En in de negentiende eeuw brachten verzamelaars kostbare boeken naar de boekbinder om er een nieuwe band omheen te laten zetten. Het kwijtraken van zo’n boek dat een onvervangbare waarde heeft of waar je aan gehecht bent is niet prettig. Daarom werden en worden er eigendomstekens in de boeken aangebracht. Een letterlijk voor de hand liggende manier om dit te doen is door het vermelden van de naam van de eigenaar op het schutblad. Zo gebruikt de Universiteit van Amsterdam een stempel met de universiteitsnaam om het eigendom te claimen. Een praktische oplossing als de collectie boeken groot is. Een andere manier is het inplakken van een ex libris.
Ex Libris van de uitvinder van het veiligheidsscheermes
Het ex libris zoals we deze nog steeds kennen, wordt sinds de vijftiende eeuw gebruikt. Het is een eigendomsmerk dat voorin een boek wordt geplaatst. De term “ex libris” is afkomst uit het Latijn en betekent letterlijk “uit de boeken van”. Na de term volgt altijd de naam van de eigenaar. De Latijnse term is internationaal en wordt ook in taalgebieden met een niet-Latijns schrift gebruikt. Zo wordt “Ex libris" ook op Japanse of Russische eigendomsmerken vermeld.
Een bijzonder ex libris. De eigenaar liet zichzelf afbeelden in zijn eigen Getijdenboek
De ex libris zijn vaak ware kunstwerkjes. Als er gekeken wordt naar de geschiedenis van de ex libris dan valt op dat de vormgeving beïnvloed is door verschillende historische stijlperiodes. De eerste handgeschreven ex librissen zijn te vinden in middeleeuwse manuscripten. Klaarblijkelijk bestond ook toen bestond de behoefte aan een visueel aantrekkelijk eigendomsmerk. Zo lieten eigenaars van manuscripten hun wapenschild of dat van de familie in de tekst schilderen. In de zeventiende eeuw laten de randversieringen geleidelijk de invloed van barok zien door middel van een overvloed aan bloemen, bladeren, guirlandes en lauwerkransen. Meestal blijven de namen van de graveurs onbekend. Ook in latere eeuwen. In de twintigste eeuw bereikte de ex libris kunst een nieuw hoogtepunt met de Jugendstil. De typische Jugendstil-ornamentiek met soepele gebogen lijnen en plantaardige motieven pasten erg goed bij de exlibris.
Wie de afbeeldingen maakt, blijft meestal onbekend. Slechts af en toen is de naam van het atelier of het monogram van de graveur te zien. Daarmee zijn veel exlibris vaak vooral goed vakwerk van ambachtslieden uit grafische ateliers. Voor een goed ontworpen ex libris komt er een kunstenaar aan te pas om een klein kunstwerkje te maken. Omdat er van een ex libris in principe meer dan één van gemaakt wordt, is vooral grafische kunst geschikt. De kunstenaar krijgt echter geen volledige vrijbrief voor de kunstuiting. Het doel ervan is immers duidelijk. Het is een eigendomsaanduiding aan de lezer van een boek. Dat gegeven zorgt ervoor dat de kunstenaar gebonden is aan formaat, aan het materiaal dat in het boek komt en aan tekst, meestal de woorden ex libris en de naam van de eigenaar.
Een ex libris heeft nog een functie naast het vermelden van wie een boek is. Ook kan met een ex libris het boek toegeëigend worden als een soort liefdevolle uiting voor die eigen boeken. Boeken die het eigen geestelijke leven weerspiegelen. Het is dan ook zo dat niet elk boek een ex libris krijgt. Slechts degenen die het waard zijn om te bewaren door de inhoud of door de vormgeving. Het geeft daarmee een inkijkje in wie de eigenaar is.
Literatuur
Briele, Luc van den en Piet van Bouchaute. “Exlibris.” Openbaar Kunstbezit in Vlaanderen 2 (1991): 42-78.
Vervoorn, A.J. De bibliotheek en het exlibris. Eindhoven Bibliotheek T.U.E., 1990.
Dijstelberge, Paul. Wat is een boek?: een kleine geschiedenis Amsterdam: Amsterdam University Press, 2018.
Pettegree, Andrew en Arthur der Weduwen. The Bookshop of the World: Making and Trading Books in the Dutch Golden Age. New Haven: Yale University Press, 2019.
[Thijs de Bruijn]