De Vitrine

De plek waar wetenschap en erfgoed elkaar ontmoeten

Chiara Woudhuizen

Eileen Agar en haar Angel of Anarchy

Angel of Anarchy is een sculptuur vervaardigd door de, Argentijns geboren, Britse kunstenares Eileen Agar. Het sculptuur bestaat uit een hoofd gemaakt uit gips en is bedekt met gevonden materialen zoals geborduurde zijden stof, veren, schelpen, Afrikaanse kralen en diamanten stenen. Agar vervaardigde het werk in de periode 1936-1940 en maakte twee versies, de tweede is vandaag de dag in bezit van het museum Tate. De eerste versie van het werk is verdwenen tijdens de tentoonstelling ‘International Surrealist Exhibition’ (1938) in Galerie Robert te Amsterdam. In dit essay zal ik het werk nader behandelen vanuit een biografische en feministische invalshoek.

Hoe zag het leven van Eileen Agar er uit en welke aspecten daarvan zijn terug te zien in, of te verbinden met, de Angel of Anarchy? Eileen Agar werd geboren op 1 december, 1899 in het Argentijnse Buenos Aires. Ze was een van de dochters van James Senior Agar, een zakenman, en zijn vrouw Mary née Bagley. De Agar familie emigreerde naar Argentinië, omdat James Agar daar hoofd zou worden van familiebedrijf Agar Cross. Eileen werd dus in een welgesteld gezin geboren en opgevoed. De familie zou uiteindelijk weer terug naar Engeland verhuizen. Agar had al vroeg interesse in en aanleg voor kunst. Zo startte ze in 1918 wekelijks met lessen aan de Byam Shaw School of Drawing and Painting, studeerde ze vervolgens aan de Brook Green School en ging in de leer bij beeldhouwer Leon Underwood. Ze vervolgt haar artistieke studie aan de Slade School of Fine Art onder Henry Tonks.

Dit is een indrukwekkende weg die ze af legt als een jonge vrouwelijke kunstenaar in wording begin 20e eeuw, zeker gezien dit compleet tegen de wil van haar ouders in ging. Eileen was ongetwijfeld een ambitieuze vrouw en regelde al snel een eigen studio en huis in Chelsea. Ze trouwt met Robert Bartlett, maar de relatie houdt geen stand en in 1926 ontmoet zij Joseph Bard, de man met wie ze de rest van haar leven zou doorbrengen. Agar hield veel van Bard en was van mening dat hij een perfect gezicht had en was voornamelijk weg van zijn zijaanzicht. Hierdoor wilde ze hem graag tekenen en sculpturen van hem maken, ze kende zijn gezicht maar al te goed. Bij haar voormalige leraar Leon Underwood, zag Agar een door hem gemaakte buste waar haar partner model voor had gezeten. Agar vond het absoluut niet op Bard lijken, omdat zijn persoonlijkheid in de buste niet tot zijn recht zou komen.

Hierdoor besloot Agar zelf een afgietsel van zijn hoofd te nemen om hier vervolgens een gipsen hoofd van te laten maken. Ze vond het resultaat ervan op een doodsmasker lijken en ging hierdoor al snel aan de slag met materialen uit haar studio om het te decoreren. Zo gebruikte Agar verschillende stoffen, schelpen, kralen veren en andere materialen. Het is een kleurrijk geheel met verschillende texturen. De veren bovenop het hoofd lijken een suggestie te geven van een dos haar. De lappen stof lijken strategisch geplaatst te zijn op het gezicht, horizontaal aangebracht. Voornamelijk bij de ogen springt de lichtblauwe stof naast de overige donkere stoffen naar voren. Dit geeft een suggestie van een blinddoek die voor de ogen is gebonden. Het zou een uiting kunnen zijn van de moeilijke omstandigheden waarin de mensen zich in de periode dat Eileen het werk maakte, van 1936-1940, verkeerde. De politieke situatie en de naderende Tweede Wereldoorlog veroorzaakte bij vele een onheilspellend gevoel, een zeker niet willen zien van wat er nog zou komen. De onzekerheid over de toekomst van de wereld en de wanhoop die Agar daar bij voelde komt hierin naar voren.

Het feminisme maakt veel gebruik van een essentialistische denkwijze. Met behulp van de termen ‘essentieel’ en ‘incidenteel’ wordt het verschil tussen sekse en gender uitgelegd. Sekse is de samenstelling van een lichaam, de biologische feiten waaronder de primaire en secundaire geslachtskenmerken vallen. Gender is daarnaast het ‘sociaal geconstrueerde protocol’ die voordraagt hoe bepaalde lichamen zich horen te gedragen. Deze gender ‘regels’ kunnen als essentieel worden ervaren, maar zijn eigenlijk sociale conventies en niet zo belangrijk als men denkt. Ook al wordt de term essentialisme vaak gebruikt, een term die er eerder aan voldoet is ‘biologisch determinisme’. Dit is het idee dat iemands lichaam zijn lot bepaalt. Door te ontkennen dat er een noodzakelijk verband bestaat tussen sekse en gender, bestrijdt feminisme dit idee. Maar het is vaak de samenleving en de cultuur die bepaalde sociale conventies accepteert en normaliseert. Waardoor deze sociaal voorgeschreven genderverschillen als natuurlijke eigenschappen worden aangenomen.

Met dit concept van het verschil tussen sekse en gender kijken we naar de Angel of Anarchy. Patricia Allmer is kunsthistorica en curator van de tentoonstelling Angels of Anarchy: Women Artists and Surrealism (Manchester City Art Gallery, Manchester, 2009). Ze onderzoekt het concept van genderidentiteit die naar voren komt in de Angel of Anarchy doordat Agar van een mannelijk figuur, een vrouwelijk figuur lijkt te maken. Met de Angel of Anarchy wilde Agar een statement maken door meer van Bard zijn persoonlijkheid door te laten komen in het sculptuur. Ze gaf het beeld een vrouwelijkere uitstraling door het gebruik van verschillende stoffen, kralen, en veren in velerlei kleuren. In de basis is het sculptuur een mannelijk figuur, maar door de toevoegingen van Agar krijgt het een bijna androgynous karakter. Het is een expressief en fascinerend geheel en geeft een indicatie van de mogelijke persoonlijkheid van Bard. Vooral doordat bekend is dat Bard zelf ook open stond voor het feit dat Agar hem zo afbeeldde. Het is interessant dat Eileen zich vrij genoeg voelde in haar kunstenaarschap om haar partner zo authentiek, puur en onbevangen neer te zetten en dat haar verwantschap aan het surrealisme haar hierin niet hinderde, maar misschien juist stimuleerde.

Volgens Agar zou het surrealisme een inherent patriarchale en seksistische beweging zijn. Ze vond dat de mannen in het surrealisme hypocriet waren. Ze hadden vaak dubbele maatstaven in termen van met wie ze sliepen, hun liefdesleven en daarbij wilde ze ook vaak de vrouwen afbeelden als muzen. Ze was vaak gefrustreerd dat ze haar wilden schilderen of fotograferen, zoals ook Lee Miller en Dora Maar vaak als modellen werden gebruikt door de mannelijke surrealisten. Agar’s functie als muze werd vaak belangrijker geacht dan haar rol als kunstenaar, een probleem waar meerdere vrouwelijke surrealisten mee worstelden. Haar erkenning als kunstenaar was daardoor niet zo vanzelfsprekend als bij de mannelijke surrealisten. Toch bracht het surrealisme Agar ook veel. Ook al had ze een sterke mening over het surrealisme en was haar lyrische en fantasierijke kunst in feite vrij onafhankelijk van het surrealisme; ze genoot ervan om deel uit te maken van een beweging waarmee ze zoveel gemeen had en die Europa stormenderhand veroverde. Het surrealisme gaf haar dus, zelfs als vrouwelijke kunstenaar, ook enorm veel mogelijkheden en bood de gelegenheid om haar carrière verder te ontwikkelen.

Het wordt duidelijk dat het leven van Eileen Agar een grote rol heeft gespeeld in het creëren van haar Angel of Anarchy en dat dit samen met concepten ontstaan binnen het feminisme invloed heeft gehad op het uiteindelijke werk. Zo zorgde haar echtgenoot Joseph Bard en haar voormalige leraar Leon Underwood er voor dat het werk überhaupt tot stand kwam. Daarnaast lijkt het ‘aankleden’ van de Angel of Anarchy grotendeels geïnspireerd door de omstandigheden waarin ze leefde op dat moment. Ook het feminisme en genderidentiteit hebben een plek gekregen in het sculptuur, doordat er veel kleurrijke en verschillende materialen werden toegevoegd. Hierdoor ontstond een ‘vrouwelijke’ uitstraling en werd het beeld een uiting van gender en de fluïditeit daarvan. Daarbij werd duidelijk dat Agar hier dieper over nadacht en een sterke mening had over het surrealisme en hoe de vrouwelijke kunstenaars behandeld werden binnen deze stroming. Angel of Anarchy is hierdoor een krachtige weergave van Eileen Agar als persoon en als vrouwelijke surrealist.

Bibliografie:

“Agar, Eileen Forrester,” geraadpleegd 15 mei 2020, https://doi- org.proxy.uba.uva.nl:2443/10.1093/ref:odnb/49551

Angel of Anarchy,” geraadpleegd 17 mei 2020, https://www.tate.org.uk/art/artworks/agar- angel-of-anarchy-t03809

“Agar, Eileen Forrester.” Oxford Dictionary of National Biography.

Dawn Ades, “Notes on Two Women Surrealist Painters: Eileen Agar and Ithell Colquhoun,” Ofxord Art Journal vol. 3 (1980): 36-42.

“Agar, Eileen Forrester.” Oxford Dictionary of National Biography.

The Great Women Artist Podcast: Katy Hessel and Laura Smith on Eileen Agar. 33:10 - 37:30.

“Agar, Eileen Forrester.” Oxford Dictionary of National Biography.

Michael Hatt en Charlotte Klonk, Art history: A critical introduction to its methods (Manchester: Manchester University Press, 2018), 148.

[Chiara Woudhuizen]