Een ver-bindend boek: eenheid in geloof
In 1581 ontstond ‘ie dan: de Republiek van de Zeven Verenigde Nederlanden. Dit was ruim twintig jaar nadat de 80-jarige oorlog met Spanje was begonnen (1568-1648). In deze periode was er grote religieuze verdeeldheid; enerzijds had je de katholieken (de Spanjaarden natuurlijk, maar ook in het zuiden van de Nederlanden) en anderzijds de calvinisten. Die wisten de macht te grijpen in het Noorden en na korte tijd kwam de exodus van vluchtelingen uit het zuiden op gang.
Ondanks dat het Noorden calvinistisch was, vormden ze niet per se een sterke eenheid. Ook in de Republiek bestonden er onderlinge verschillen die niet tot woordenstrijd beperkt bleven. Zo had je na ca 1610 veel spanningen tussen de remonstranten en contraremonstranten. Tegelijk ontstond er politieke strijd in de Republiek. De veroordeling van Oldenbarnevelt en diens dood op het schavot was het bekendste gevolg ervan.
De religieuze en politieke onrust binnen de Republiek en het gebrek aan eenheid dat daaruit voortkwam, kwam niet goed uit in tijden van oorlog. Ik ben benieuwd of boeken invloed konden hebben op de vorming van eenheid die nodig was. Waren boeken alleen maar tekstdragers? Of konden ze ook politiek worden ingezet?
Om die vraag te kunnen beantwoorden kijken we hier naar één, bijzonder, boek: de Statenvertaling van de Bijbel. In 1637 verscheen de eerste door de Staten Generaal goedgekeurde vertaling van de Bijbel in het Nederlands. Dit was bijzonder, want in de katholieke landen verschenen Bijbels in het Latijn en niet de volkstaal. Deze Statenvertaling blijkt overigens meer te zijn dan alleen een vertaling.
Het boek heeft een sobere en pragmatische opmaak. De drukker gebruikte een Romein en een Gotische letter. Het boek heeft gedrukte initialen en de Bijbeltekst zelf is in vier kolommen gedrukt op de grote bladzijden. De sobere uitstraling past het calvinisme. De mooie prent, de titelpagina, trekt om die reden de aandacht. En juist op deze titelpagina komt het verlangen naar eenheid naar voren. De titelpagina laat duidelijk zien wat het maatschappelijke doel van deze uitgave was: eenheid.
We kijken dus naar de titelpagina van dit boek om te zien hoe men met dit boek, naast het verspreiden van Gods woord, ook een ander maatschappelijk doel voor ogen had. Hiervoor ga ik eerst naar de tekst kijken. We zien staan: ‘Door last der Hoogg-Mogende Heeren Staten Generael vande Vereenighde Nederlanden …’ Opvallend is dus de verwijzing naar de Verenigde Nederlanden en niet gewoon De Nederlanden. Het benoemen van ‘verenigde’ kan bij de lezer het gevoel nationalisme versterken. Een heel sterk voorbeeld is dit echter niet.
Het volgende voorbeeld laat al veel meer het gevoel voor eenheid of nationalisme naar voren komen: ‘Uyt de Oorspronckelijcke talen in onse Neder-landtsche tale …’. Hier zien we expliciet staan dat deze Bijbel in de Volkstaal is, en niet het Latijn: dit is de Bijbel voor Calvinisten, die wél in de volkstaal lezen. Het lijkt er dus op dat de katholiek hier opzettelijk buitenspel wordt gezet. De grenzen worden hier dus ook weer afgebakend. Daarbij zien we ook het inclusief-wij stijlfiguur, door het woordje ‘onse’. De inclusief-wij stijlfiguur heeft een verbindende werking op het publiek; het is óns Nederlands. Wie dit niet erkent, hoort er dan ook niet bij. Wie geen Nederlands spreekt, hoort er ook niet bij.
Laten we verder gaan naar een nog duidelijker argument. We zien onderaan de tekst een leeuw met een zwaard en een bos pijlen. De leeuw verbeeldt dapperheid en moed en het zwaard is in de heraldiek het symbool van de vrijheid. Daarbij zien we een bosje pijlen dat verwijst naar de eenheid tussen de gewesten, de gedachte is immers: één bos is sterker dan één pijl. Wie goed kijkt, zal zien dat dit ook zeven pijlen zijn. Een verwijzing naar de Zeven Verenigde Nederlanden. Hier wordt heel duidelijk het belang van eenheid in de Republiek kenbaar gemaakt, nog eens versterkt door de tekst eromheen: ‘Eendracht maect macht.’ Het is overduidelijk dat de boodschap is dat je alleen als eenheid sterk staat – tegenover de Spanjaarden, maar ook tegenover de katholieken.
We hebben met dit voorbeeld gezien dat de titelpagina van de Statenvertaling duidelijk verwijst naar die maatschappelijke functie, namelijk eenheid (van geloof). Wanneer we allemaal in óns Nederlands lezen, en allemaal hetzelfde geloven, hebben we eenheid in de Republiek. En daar kan geen Spanjaard tegenop!
[Rachelle Steinz]