Een gokje wagen
Over een ets uit het boek ‘Bloem-tuyntje’, geschreven door Jan Claesz Schaep en uitgegeven door Jan Rieuwertsz in 1671
Wie dacht dat een gokspel een hedendaags fenomeen is, heeft het mis. Legio Bijbelse voorstellingen bewijzen dat gokspellen al in de tijd van Christus werden gespeeld. Beroemde voorbeelden hiervan zijn voorstellingen van de kruisiging van Christus, zoals het schilderij van Andrea Mantegna uit omstreeks 1458 (afb. 1), de fresco uit 1491 – 1492 vervaardigd door Giovanni Canavesio en Giovanni Baleison (afb. 2) en de schildering van Jan Provoost uit 1501 – 1505 (afb. 3). Tijdens een zorgvuldige bestudering van deze voorstellingen valt op dat in alle drie de schilderingen een dobbelspel wordt afgebeeld (afb. 4, 5 en 6).
Naast deze bekende schilderingen wordt het dobbelspel ook in boeken weergegeven. Een voorbeeld hiervan is het boek ‘Bloem-tuyntje’, geschreven door Jan Claesz Schaep en uitgegeven door Jan Rieuwertsz in 1671. In dit boek is na pagina 151 een ets buiten de collatie geplaatst, afkomstig van een koperplaat en hoogstwaarschijnlijk vervaardigd door Simon Lefevre (afb. 7). In dit essay staat deze ets centraal en wordt er getracht antwoord te geven op de vraag wat de dobbelstenen representeren. Allereerst wordt de ets van Lefevre kort omschreven. Vervolgens wordt aan de hand van een Bijbelse tekst antwoord gegeven op de vraag wat het dobbelspel symboliseert.
In tegenstelling tot de eerdergenoemde schilderingen behoeft de ets geen zorgvuldige bestudering om het dobbelspel op te merken. Centraal op de voorgrond van deze voorstelling zitten drie mannen op hun knieën rondom een kleedje, één man aan de linkerkant en twee mannen aan de rechterkant. De man aan de linkerkant heeft een klein baardje, is gekleed in een harnas en draagt aan zijn linkerzijde een zwaard. De voorste man aan de rechterkant draagt op zijn hoofd een helm en is ook gekleed in een harnas. Deze man houdt zijn rechterhand omhoog. In de lucht zweven twee dobbelstenen, waardoor kan worden aangenomen dat de man zojuist een worp heeft gedaan. De laatste man zit deels achter de tweede man verborgen. Deze man draagt een hoed en houdt in zijn linkerhand een bijl vast. Rechts van deze man ligt op de grond een kleed. Achter de drie mannen vinden drie kruisigingen plaats. De gekruisigde mannen dragen slechts een lendendoek en alleen de middelste man draagt op zijn hoofd een doornenkroon. Aangezien Romeinse soldaten de doornenkroon op het hoofd van Christus hebben gezet, kan worden aangenomen dat de middelste man een representatie is van Christus. Rondom de kruisigingen zijn mannen en vrouwen weergegeven. Op de achtergrond is een landschap zichtbaar.
Het contrast tussen het plezierige dobbelspel en de drie kruisigingen roept de vraag op wat de relatie is tussen het gokspel en de kruisiging van onder andere Christus. Het antwoord hierop is allereerst te vinden in regel 18 en 19 hoofdstuk 22 uit het boek Psalmen.
‘Zij kijken vol leedvermaak toe, verdelen mijn kleren onder elkaar en werpen het lot om mijn mantel’.
Daarnaast betrekt Johannes het verloten van de kledij van Christus ook in zijn boek. In regel 23 en 24 van hoofdstuk 19 wordt nogmaals duidelijk wat de dobbelstenen representeren.
‘Nadat ze Jezus gekruisigd hadden, verdeelden de soldaten zijn kleren in vieren, voor iedere soldaat een deel. Maar zijn onderkleed was in één stuk geweven, van boven tot beneden. Ze zeiden tegen elkaar: ‘Laten we het niet scheuren, maar laten we loten wie het hebben mag’. Zo ging in vervulling wat de Schrift zegt: ‘Ze verdeelden mijn kleren onder elkaar en wierpen het lot om mijn gewaad’. Dat is wat de soldaten deden’.
De bovenstaande citaten vormen een antwoord op de vraag van dit onderzoek: de dobbelstenen fungeren als een methode om het onderkleed van Christus tussen soldaten te verloten. De harnassen, helm en het zwaard duiden dat de mannen op de ets soldaten voorstellen. Het kleed op de grond naast de laatstgenoemde soldaat representeert de winst van het dobbelspel: het onderkleed van Christus.
Dit essay toont aan dat het gokspel geen hedendaags fenomeen is, maar al in de tijd van Christus werd gespeeld. Een voorbeeld hiervan is het dobbelspel, dat vaak in combinatie met de kruisiging van Christus wordt afgebeeld. Het is vernederend dat Christus tijdens zijn kruisiging toeziet hoe zijn onderkleed door middel van een dobbelspel wordt verdeeld. Toch zijn christenen van mening dat dit verschijnsel de messianiteit van Christus benadrukt. De voorstelling verweeft het goddelijke met het menselijke, aangezien het onderkleed van Christus wordt verloot onder soldaten die een gokje wagen.
Afbeeldingen
Figuur 1: Andrea Mantegna, The Crucifixion, 1457 - 1459, tempera op paneel, 67 x 93 cm (Louvre, Parijs)
Figuur 2: Giovanni Canavesio en Giovanni Baleison, The Death of Christ on the Cross, 1491/92, fresco, 19.8 x 28.4 cm (Notre Dame des Fontaines, La Brigue)
Figuur 3: Jan Provoost, De Kruisiging, 1501 - 1505, olieverf op paneel, 171 x 166.6 cm (Groeningemuseum, Brugge)
Figuur 4: Andrea Mantegna, The Crucifixion, 1457 - 1459, tempera op paneel, 67 x 93 cm (Louvre, Parijs) (detail)
Figuur 5: Giovanni Canavesio en Giovanni Baleison, The Death of Christ on the Cross, 1491/92, fresco, 19.8 x 28.4 cm (Notre Dame des Fontaines, La Brigue) (detail)
Figuur 6: Jan Provoost, De Kruisiging, 1501 - 1505, olieverf op paneel, 171 x 166.6 cm (Groeningemuseum, Brugge) (detail)
Figuur 7: Hoogstwaarschijnlijk vervaardigd door Simon Lefevre, onder andere verschenen in het boek 'Bloem-tuyntje' geschreven door Jan Claesz Schaep en uitgegeven door Jan Rieuwertsz in 1671, ets afkomstig van een koperplaat (Allard Pierson, Amsterdam)
Literatuurlijst
Ets van Simon Lefevre. 14 december <https://www.arkyves.org/r/view/uva_ok_65_805_ill004/all>.
Johannes 19. 14 december 2021 <https://bijbel.eo.nl/bijbel/johannes/19>.
Psalmen 22. 14 december 2021 <https://bijbel.eo.nl/bijbel/johannes/19>.
[Mineke van Maurik]