De Leesmachine – hoe het begon
In 2000 werden in Mainz, de geboorteplaats van het gedrukte boek, een flink aantal exemplaren tentoongesteld. Loodzware boeken in monumentale vitrines, de boeken deden denken aan aangespoelde karkassen van zeeschildpadden. Ze leken op elkaar en toch waren ze allemaal anders, door het vele en nadrukkelijk aanwezige handwerk.
Het begin van een van de eerste gedrukte boeken: de beroemde Bijbel van Gutenberg. Wat meteen opvalt: dit is helemaal geen gedrukt boek maar een ‘kunstmatig geschreven boek’ – zo noemende veel vroege drukkers hun producten. Het is een handschrift, maar vervaardigt met andere middelen. De rode letters waarmee het boek begint zijn gedrukt maar de sierinitiaal is handwerk. [eerste blad van de Gutenberg Bijbel, het exemplaar dat bewaard wordt in de bibliotheek van de University of Texas]
Op de pagina hierboven zijn de rode letters niet gedrukt maar met de hand geschreven. Uitgave van Thomas van Aquino door Georg Lauer, Rome, 1470. Exemplaar van de Universiteit van Amsterdam
In de vroegste gedrukte werken waren de gedrukte letters een onderdeel, het boek dat van de drukpers kwam was een halffabricaat. Het bestond uit losse vellen met in het zwart gedrukte letters. De vellen moesten tot katernen worden gevouwen, de katernen samengevoegd tot een boek, het boek moest voorzien worden van een band en de pagina’s van alle met de hand aangebrachte toevoegingen die ervoor zorgden dat de lezer het herkende.
De ‘emancipatie’ van het gedrukte boek nam bijna 50 jaar in beslag. Pas in de loop van de zestiende eeuw zou het vele handwerk eindelijk plaats hebben gemaakt voor het machinale drukwerk en daardoor veranderde het uiterlijk van boeken ingrijpend.
In 1470 waren gedrukte boeken handschriften die op een andere manier waren gemaakt, in 1520 was het boek een leesmachine die nog maar vaag herinnerde aan manuscripten van 50 jaar eerder. Wat de lezers vooral zal zijn opgevallen: de kleur was uit het boek verdwenen. Kleuren zijn nooit helemaal uit het boek verdwenen maar ze hoorden er niet standaard meer bij.
Twee afbeeldingen waaraan je kan zien dat men het moeilijk had met het verdwijnen van kleur uit boeken. De twee in het zwart gedrukte initialen zijn in kleur overgeschilderd, de gedrukte sierletter is met de hand ingekleurd.
Rond 1500 was niet alleen het maken van handschriften een vrijwel uitgestorven beroep, ook de handschriften zelf stierven uit. Het lijkt vreemd om die ooit zo kostbare boeken als fragmenten terug te vinden in de banden van hun gedrukte opvolgers maar wie ziet hoe nu in onze grote bibliotheken af en toe wordt omgesprongen met gedrukte boeken – ‘we gaan immers voor digitaal’ zal minder verbaasd zijn.
Fragment van een middeleeuws handschrift, teruggevonden in een zestiende eeuwse band.
Vandaag de dag trekken dergelijke fragmenten meer aandacht van onderzoekers dan de boeken die in die band zitten. In zekere zin zijn ze nog goed af: in Spanje werd het perkament van middeleeuwse handschriften gebruikt om vuurpijlen te maken en boekbinders wisten maar al te goed dat je van perkament ook uitstekend lijm kon bereiden.
[Paul Dijstelberge]