De Crnojević Drukkerij
Het verhaal van de eerste drukkerij van de Balkan is een interessant voorbeeld van hoe de boekdrukkunst in de late 15e eeuw al fraaie boeken kon bewerkstelligen, zelfs in plaatsen waar de methode pas net was geïntroduceerd.
Zodra iemand een in het cyrillisch gedrukt boek onder handen neemt zal diegene waarschijnlijk denken dat het uit Rusland afkomstig is. Toen ik Oktoih provglasnik (1494) en Psaltir s posledovanjem (1495) voor het eerst onderzocht, dacht ik hetzelfde. Toch is er bij deze twee boeken sprake van een andere taal in het cyrillisch schrift: het Kerkslavisch. Deze liturgische taal wordt tot op de dag van vandaag gebruik door de Servisch-Orthodoxe Kerk en andere Oosters-Orthodoxe Kerken en is dus louter geschikt voor religieuze teksten.
Opvallend aan de boeken is dat ze uitzonderlijk mooi zijn vormgegeven voor boeken uit de liturgische categorie. Veel 15e-eeuwse boeken zijn sober en religieuze boeken zijn zeker geen uitzondering op deze regel. Daarom is het mooi om te zien dat juist deze drukker ervoor heeft gekozen de boeken fraai vorm te geven. Dit maakt ze niet alleen interessant voor de theologie, maar ook voor de boekwetenschap.
De boeken zijn gedrukt door de Crnojević drukkerij, opgericht te Cetinje in Zeta (hedendaags Montenegro). Đurađ Crnojević was de laatste heerser van het kleine staatje Zeta, voordat deze omstreeks 1496 onder Ottomaans bewind kwam. Hij positioneerde zichzelf als geleerd man, geïnteresseerd in de wetenschap en liturgie. Samen met Hieromonk Makarije, die in Venetië de boekdrukkunst had ontdekt en een drukpers uit de stadsstaat naar Zeta had meegenomen, begon Crnojević de eerste drukkerij van de Zuidoost-Europa, wat tevens ook de eerste staatsdrukkerij op aarde was (Van Antwerp, 1994).
Omdat er destijds nog geen cyrillische drukletters bestonden, werden deze door de monniken van de drukkerij speciaal zelf ontworpen en vervaardigd. Ook werd er extra aandacht aan besteedt de boeken er zo fraai mogelijk uit te laten zien.
Figuur 2 en 3 - Psaltir s posledovanjem (1495)
Psaltir (1495) begint met een groot drukkersmerk wat ongeveer één derde van de beschikbare tekstoppervlakte in beslag neemt. Het drukkersmerk wordt gevolgd door de titel van de eerste psalm, uitgebeeld door middel van prachtige handgeschilderde kalligrafie in rode inkt die haast decoratief aandoet. Ten slotte wordt er ook een fraaie gedrukte initiaal aan de pagina toegevoegd. Overigens wordt er op vrijwel alle pagina’s dit soort initialen gebruikt, in zowel rood als zwart.
In Oktoih (1494) is naast de kalligrafie en initialen ook nog decoratie toegevoegd die bijna abstract is. Gezien de religieuze aard van de tekst is wellicht geprobeerd versiering zonder afbeeldingen toe te voegen, en het eindresultaat is erg mooi. Opvallend aan Oktoih is dat de meeste initialen wat kleiner zijn dan in Psaltir (1495), maar dankzij het gebruik van rode inkt is de grafische vormgeving nog altijd smaakvol. Overigens is het boek primitief in andere opzichten, er is geen inhoudsopgave of index te vinden en ook zijn de pagina’s niet genummerd, dit maakt navigatie erg lastig. Hieraan is goed te zien dat we te maken hebben met een boek uit de beginperiode van de boekdrukkunst. Het is ook duidelijk dat deze twee boeken tot hoogstandjes van de toenmalige boekdrukkunst kunnen worden gerekend, vooral in Servië en Montenegro, waar Crnojević nog altijd als de grondlegger van de Zuid-Slavische boekdrukkunst wordt gezien.
Figuur 4 en 5 - Psaltir s posledovanjem (1495)
[Sascha Beelen]
Bronnen
Fine, John Van Antwerp (1994). The Late Medieval Balkans: A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest. University of Michigan Press.
Oktoih provglasnik (1494). https://dlib.rsl.ru/viewer/01003441725#?page=1.
Psaltir s posledovanjem (1495). https://dlib.rsl.ru/viewer/01003441732#?page=1.