De boekband
De boekband: in vroeger tijden had de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag een conservator in dienst die zich met niets anders bezighield dan met banden. Zijn magnum opus verscheen tegen zijn pensioen: Dutch Decorated Bookbinding in the Eighteenth Century. Vier dikke delen, tegen de 4000 pagina's, met beschrijvingen van 3500 boekbanden en ruim 10.000 afbeeldingen van stempels die boekbinders op al die banden hadden gebruikt. Een boek waarmee je kan achterhalen wie een bepaalde band om een boek heeft gezet als dat boek tenminste in de band was gezet in Holland in de 18de eeuw.
Boekband uit 1835. “Zwart marokijn met leeropleg in bruinrood en oranjerood marokijn, blind en met goud bestempeld. De platten zijn bestempeld met een kader, waarin diverse elementen zijn te onderscheiden: gouden lijnen om een blinde rol met arceringen, hoekvelden en langwerpige velden, ten dele met leeropleg in tinten rood en bruin, opnieuw gouden lijnen rond blinde arceringen en velden met decoratieve rolstempeling over opgelegd leer. Het middenveld is vol bestempeld met blinde parallelle lijnen”. (citaat van de website van de KB)
'En dan?'
Een legitieme vraag. Als we dat weten, wat vertelt ons dat, afgezien van het antwoord op de vraag. Hier hebben we een duur boek en nu weten we dat boekbinder X, wonende in de Y-straat een band om dat boek heeft gezet. Wie weet kennen we de eigenaar van het boek die in een mooi huis woonde met een bibliotheek waar zijn boeken de bezoekers imponeerden. Boeken uit de categorie 'the great unread' - vrees ik als ik naar de titels kijk die in de prachtige banden schuil gaan. Je vindt dergelijke bibliotheken in landhuizen die inmiddels in musea zijn veranderd. De functie ervan vind je nergens beter beschreven dan in de kleine advertenties in chique woonbladen: 'valse boekbanden in ieder formaat en in iedere kleur en uitvoering.'
“… delicate bookcases … with panels of false bookspines in white and pink concealing an untidy reality of drab bindings behind them” (citaat uit World of Interiors December 1986)
Deze uitvoerige inleiding dient als verklaring voor mijn (te) lange desinteresse in de boekband - mijn standaardopmerking was: Het gaat om de worst, niet om het vel. Een onzinnige vergelijking in tweeërlei opzicht, natuurlijk is het vel van de worst belangrijk en boekbanden zijn dat ook.
Een tekst krijgt vorm en gezag door de typografie van het boek en het beeld van dat boek wordt bepaald door de band, die dan ook meer betekenissen heeft dan je benoemd als het hebt over ‘zwart marokkijn met leeropleg’. Maar zoals het dan vaak gaat in onderzoek: je wilt alles weten van het object dat voor je op tafel ligt, en daarom inventariseer je uiteindelijk in jarenlange arbeid alle stempeltjes van alle boekbinders die ooit actief waren in een land dat inmiddels zowel economisch als intellectueel een stilstaande vijver was geworden. Ooit ging het om het uitzicht vanaf de top, nu gaat het om de kiezels die in de bedding van een drooggevallen beek liggen. We trokken erop uit om de wereld te veroveren maar bleven steken aan de voet van heuvel 304.
Het internet heeft het onderzoek naar details grondig veranderd, niet omdat de details zelf veranderden maar omdat het onderzoek - of zo men wil de onderzoeker - is veranderd. Wie lange maanden op weg is geweest naar Santiago da Compostella stapt de kerk anders binnen dan wie er net met het vliegtuig is gearriveerd. Wie voor een onderzoek naar incunabelen boek na boek moet aanvragen bij conservatoren die ontsnapt zijn uit de hel van Dante en die daarna nog eens lang moet wachten voor hij of zij onder toezicht maximaal drie exemplaren mag inzien, kijkt anders naar een boek dan de onderzoeker die op een rustige avond met een laptop op schoot via het internet 100 boeken bekijkt, of 300 - dankzij bestanden als de Universal Short Title Catalogue en dankzij collecties zoals de digitale verzameling van de Beierse Staatsbibliotheek (waar onze KB eens goed naar zou moeten kijken).
Onze hersenen zijn geprogrammeerd om patronen te herkennen. Wie drie incunabelen per dag ziet, concentreert zich op de patronen in die drie incunabelen. Dat zijn noodzakelijkerwijs details: een stempel, een knoop op een reepje perkament die bij toeval zichtbaar is. Zoals Kafka schrijft het in zijn korte verhaal Vor dem Gesetz:
'Er wird kindisch, und, da er in dem jahrelangen Studium des Türhüters auch die Flöhe in seinem Pelzkragen erkannt hat, bittet er auch die Flöhe, ihm zu helfen und den Türhüter umzustimmen.'
Band en de eerste pagina van het minstens 300 jaar oudere boek. Ook in de late achttiende eeuw werden incunabelen gezien als object, niet als boek (USTC 200693)
Wie er 100 of 300 per dag ziet, merkt andere patronen op. Je vliegt over een landschap en ziet hoe de grond wordt gebruikt en dat in het ene land andere gewassen worden verbouwd dan in het andere, waar de heuvels zijn en waar de bossen. Je ziet de grote lijnen van wat er gebeurde, de invloed van de Grand Tour, het opkomend nationalisme wanneer ieder land de uitvinding van de boekdrukkunst opeist - wat leidde tot het verzamelen van incunabelen, maar die werden dan wel in een nieuwe jas volgens de laatste mode gehesen nadat gebruikssporen zorgvuldig uit de pagina's waren weggebleekt. Andere bibliotheken bewaarden uit zuinigheid of door onverschilligheid juist de oorspronkelijke band en lieten de schutbladen uitdrogen tot ze loslieten, waarna de fragmenten van middeleeuwse handschriften zichtbaar werden die eronder verborgen lagen. Banden tonen, net als teksten en typografie hun geschiedenis die deel is van de geschiedenis.
Zo worden grote historische bewegingen, revoluties en schisma’s, zichtbaar in zoiets schijnbaar banaals als een boekband. Als je dat eenmaal ziet, wil je meestal weer op zoek naar de details in de hoop dat die verklaren wat je gezien hebt of denkt te hebben gezien. Wat dat betreft lijkt iedere wetenschap uiteindelijk toch een beetje op natuurkunde waar de jacht op nog kleinere deeltjes nooit op lijkt te houden. Die details zijn gelukkig makkelijker te vinden waren dan twintig jaar geleden. Daardoor kunnen ze blijven ze wat ze altijd waren: details. Ze kleuren het beeld in maar bepalen het niet.
Band met provenance: ooit eigendom van de even grote als eigenwijze schrijver Hartmann Schedel. (USTC 740892)
Omdat er meer dan 200.000 soldaten sneuvelden in de strijd om heuvel 304 werd een onbetekenende heuvel vanzelf een berg en regende het na afloop medailles voor iets dat nu minder dan een voetnoot in de geschiedenis is. Zo lijkt ook het belang van details toe te nemen naarmate er meer tijd, kennis en moeite is geïnvesteerd in het vinden ervan. Heuvel 304 vind je alleen nog maar met een goede gids. Als je er bovenop staat denk je 'is dit het? ging het hierom?' Naslagwerken vol details maar zonder visie ondergaan hetzelfde lot. Ze staan in de kast, wachtend op de enkele excentrieke onderzoeker.
[paul dijstelberge]