Contradictie in het Houwelick
In de zeventiende eeuw heeft Jacob Cats (1577 – 1660) op verschillende manieren naam gemaakt. Zo was hij, samen met compagnon Constantijn Huygens, actief in de Haagse politiek. Aan deze bezigheden danken we de huidige naam van de ambtswoning van de minister-president: het Catshuis. Maar de bijnaam ‘Vadertje Cats’ kreeg hij wegens zijn stichtelijke en moraliserende dichtwerk. Het boek Houwelick is een voorbeeld van een werk met deze stichtelijke teksten. Het verscheen voor het eerst in 1625 bij de Middelburgse drukker Jan Pieters van de Venne.
Het werk neemt de, met name vrouwelijke, lezer aan de hand om haar de verschillende stadia van het leven te tonen waarin voor het huwelijk de grootste rol is weggelegd. Echter, zo vermeldt het titelblad, behelst het werk ook ‘de mannelicke Tegen-plichten’. Het boekje was dus niet per se alleen voor een vrouwelijk publiek bedoeld.
Maar, ondanks dat het titelblad informatie verschaft over het beoogde publiek valt het te betwisten wie de uiteindelijke lezers van het boek waren.
Jacob Cats, Houwelick (Amsterdam: J.J. Schipper, 1644). Bijzondere Collecties, Allard Pierson, Amsterdam. Typografische titelpagina met daarop de zes hoofdstukken, of huwelijksstadia met daaronder de verwijzing naar de ‘mannenlicke Tegen-plichten’.
De KB Nationale Bibliotheek heeft een pagina gewijd aan Jacob Cats, waarop onder andere informatie wordt gegeven over de plaatsing van Cats’ werken in de zeventiende-eeuwse maatschappij. Zo wordt er over het boek Houwelick geschreven dat het succesvol was onder een brede laag van de bevolking. Cats biedt zijn lezers ‘moraliserende lessen, verpakt in toegankelijke taal op rijm’ (KB). De taal zou vooral toegankelijk zijn vanwege haar verwantschap met de spreektaal. Dat gegeven in combinatie met de duidelijke, moraliserende, boodschap maakten dat het boek geen zware kost was om te lezen. Het boek was dus niet alleen voor de zeergeleerde elite, maar voor iedereen die Nederlands kon lezen toegankelijk. Zelf zou ik daar nog aan willen toevoegen dat ook de opbouw van het boek de toegankelijkheid ten goede komt. Op het typografische titelblad staan bij wijze van inhoudsopgave de zes huwelijksstadia gedrukt. In het boek zelf gaan de verschillende stadia gepaard met gravures die het betreffende stadium illustreren. Naast het taalgebruik, draagt dus ook de vormgeving van het boek bij aan zijn toegankelijkheid voor de lezer.
Drie etsen uit Houwelick.
Dit verhaal lijkt sluitend, maar is dat volgens Pettegree en Van de Weduwen niet. In hun boek De boekhandel van de wereld (2019) schrijven zij ook over Houwelick, en daarin komt een ander verhaal naar voren met betrekking tot de lezers van het werk. De auteurs plaatsen het boek in het genre van de huwelijksgeschenken (248). Dat beperkt het lezerspubliek, maar problematiseert de informatie van de KB nog niet. Dat problematiseren gebeurt wel wanneer ze schrijven ‘De prijs van de meeste van zijn [Cats] werken – fraai uitgegeven kwarto’s of octavo’s met tientallen gravures – ging de draagkracht van de meeste kopers te boven.’ (248). Houwelick is een voorbeeld van zo’n fraai uitgegeven octavo. Ondanks de inhoudelijke toegankelijkheid, zou het boek economisch gezien dus helemaal niet zo toegankelijk zijn geweest voor een brede bevolkingslaag. Toch schrijven ook Pettegree en Van der Weduwen dat Houwelick een van Cats’ meest populaire werken is gebleken (248).
Tegenspraak en contradictie met betrekking tot zijn lezers lijken Cats’ zo heldere werk te omhullen.
Literatuur:
Cats, J. Hovelick, dat is, Het gantsch beleyt des echten staets. Amsterdam: J.J. Schipper, 1642.
KB Nationale Bibliotheek. ‘Jacob Cats (1577-1660)’. Geraadpleegd op 27 november 2021 via https://www.kb.nl/themas/nederlandse-literatuur-en-taal/schrijversalfabet/jacob-cats-1577-1660
Pettegree, A. & Van der Weduwen, A. De boekhandel van de wereld: drukkers, boekverkopers en lezers in de Gouden Eeuw. Amsterdam/Antwerpen: Atlas Contact, 2019.
[Lisette Gosens]